MAQEDONIA PËRBALLË VETVETES

Nga Agim Morina

Ideologë të nacionalizmit të verbër sllavomakedon dojnë me çdo kusht me kriju kundërshtarin e paqenë: shqiptarët! Ata harrojnë se me heqjen nga skena të faktorit shqiptar në Maqedoni, zhduket çfarëdo ideje e sllavomakedonizmit dhe krijohen dy njëmendësi: shqiptare dhe bullgare. Kjo ngjan me dëshirën e pandalshme të Kreseut, mbretit të Lidisë, i cili tue dashë me shkatërru mbretninë fqinje të Medesë, shkoi dhe u këshillu me orakullin e Delfit, për me pa se çfarë parashikohej në rast se ai do të shpallte luftën kundër medeasve, me të cilët i ndante lumi Halis. Orakulli, si zakonisht, dha këtë divnesë dykuptimëshe: ‘Kush Halisin do ta kalojë, një mbretëri do ta shkatërrojë!’ Kreseu, i verbuar nga lakmia e dëshira e zjarrtë për fitore, këtë divnesë e mori si ogur të sigurtë për fitoren e tij dhe sulmoi mbretërinë e Medesë. Mirëpo, ai pësoi disfatë të plotë dhe, vërtet, ashtu siç tha divnesa, shkatërroi një mbretëri, por mbretërinë e vet. Edhe nacionalistët sllavomakedonë, në yryshin e tyre që kanë marrë, mbasi janë këshilluar me orakuj që japin divnesa me kuptime të dyfishta, (‘kush Vardarin do të kalojë/një ‘mbretëri’ do ta shkatërrojë’), nuk e kuptojnë se në një ballafaqim me shqiptarët ata vërtet do të shkatërrojnë një aktor në skenën politike të Maqedonisë, por ky aktor do të jenë ata vetë.

Shkup: Nis sërish protesta lirimin e gjashtë të dënuarve në rastin “Monstra”

Histori e gjatë e cenimit të të drejtave të shqiptarëve

Me datën 2 maj 2014 u zhvillu edhe akti ma i ri i skenareve të mujsharisë së qarqeve nacionaliste sllavomakedonase. Gjashtë shqiptarë u dënunë me burg të përjetshëm me akuzën se ata janë vrasës të pesë sllavomakedonasve të cilët u gjetën të vrarë në brigjet e liqenit të Smilkovcit me 2012. Qytetarët shqiptarë të Maqedonisë, së pari në Shkup, e pastaj edhe në shumë qytete të tjera të Maqedonisë, të Shqipërisë, të Kosovës por edhe të mërgatës, nisën protestat e tyre për të shprehur pakënaqësinë e tyre me këtë vendim. A ka arsye për këtë? Pse do të duhej me protestu për një vendim gjykate?

Krimi në Smilkovc, padyshim, ishte i tmerrshëm. Pesë qytetarë të pafajshëm ishin egzekutu në rrethana misterioze. Katër djem të rij dhe një mesoburrë. Që të gjithë sllavomakedonas. Problemi ma i madh ishte dhe mbetet motivi. Pse u vranë ata? Pesha e krimit dhe misteri që e ka mbështjellë nuk mun shpjegohet lehtë sepse ka një histori të trishtë që lidhet me pozitën e shqiptarëve në Maqedoni.

Struktura të caktuara në qeveritë e Maqedonisë, sidomos në Ministrinë e Mbrendshme të Maqedonisë, që nga pavarësia e saj, ma shumë janë profesionalizuar në luftën e tyre të fshehtë e të hapur kundër shqiptarëve sesa në luftën kundër krimeve dhe rreziqeve të njëmendta që i kërcënohen Maqedonisë. E keqja asht që këto struktura janë trashëgu nga sistemi i mëparshëm jugosllav i cili kishte instalu edhe në Maqedoni një aparaturë të specializuar antishqiptare. Derisa në të gjitha njësitë tjera të ish-Jugosllavisë – ku ma shumë e ku ma pak – ndodhi ndërrimi i njerëzve në këto struktura, për shkak të luftave që shpërthynë atje, kjo gjë nuk ndodhi asnjëherë në Serbi e në Maqedoni. Kjo gjë ka bë që njerëz të policisë, të njësive speciale dhe të Shërbimit Sekret të Maqedonisë e të Serbisë të mbeten jo vetëm në marrëdhënie të mira me njëri-tjetrin, por ende me një ndërvarësi të punëtorëve të këtyre shërbimeve nga qendra e dikurshme – Beogradi.

Lufta e pandalshme kundër shqiptarëve që nga Lufta e Dytë Botërore e këndej, i ktheu strukturat e organizuara antishqiptare në Serbi e Maqedoni në partnerë sepse kishin një kundërshtar të përbashkët – shqiptarët. Një nga projektet e para masive e më të mynxyrshme ishte dëbimi i shqiptarëve në Turqi. Së pari, në vitet pesëdhjetë, në këto dy republika u shpik kombësia turke e cila do të duhej të lehtësonte këtë dëbim. Dhënia e ‘vesikave’ (dokumenteve) përfundimtare për dëbim në Turqi bëhej në Shkup dhe bashkërendimi i këtyre punëve të liga bëhej në mes të këtyre republikave. Për ata që nuk u bënë turq me dëshirë, nëpërmjet propagandës dhe kërcënimeve me fjalë, Ministritë e Mbrendshme nisën dhunën e hapur policore, me ndalimin e gjuhës shqipe, me mbylljen e shkollave, arrestimin, torturimin dhe vrasjen e mësuesve dhe intelektualëve, që u bë specializim i këtyre dy qendrave Beograd-Shkup. Shërbimet e Beogradit, mbas Luftës së Dytë Botërore, në bashkëpunim me sllavomakedonët, egzekutunë edhe elemente probullgare ndër sllavomakedonët, sepse sapo kishte nisë procesi i krijimit të një entiteti artificial jugosllav. Rreth 100 mijë bullgarë u burgosën ndërsa 1200 bullgarë u egzekutunë në këto vite. Kjo tregon se strukturat sllavomakedone janë prodhim serb që në zanafillë.

Një analizë më sipërfaqësore e ekonomisë së Kosovës dhe Maqedonisë Perëndimore tregon prapambeturinë sistematike e të planifikuar që ka zbatuar Serbia e Maqedonia me synim të qartë që t’i detyrojë shqiptarët të marrin botën në sy. Dhe, pas zbutjes së zullumit të paparë në vitet pesëdhjetë e gjashtëdhjetë të shek. XX, për shkak të spastrimeve partiake në Lidhjen e Komunistëve të Jugosllavisë, emigrimi ekonomik u bë sëmundje kronike për shqiptarët. Kudo në ish-Jugosllavi gjeje një furrë apo një ëmbëltore të një hasjani apo të një tetovari apo të një gostivarasi; nëpër gjithë Europën shqiptarët ndërtonin e shtronin rrugë, dibranë e kërçovarë kalunë Atlantikun për me gjetë fatin e tyre të punësimit në Amerikën e largët.

Sikur të mos mjaftonte zullumi serb dhe sllavomakedon, në vitin 1963 Shkupi u godit nga një termet i fuqishëm i cili mbyti rreth një mijë vetë dhe shkatërroi rreth 80 për qind të qytetit, sepse shumica e ndërtesave qenë ndërtu me materiale të dobëta. Edhe këtë fatkeqësi natyrore sllavomakedonët e kthyen në dobi të tyre dhe gjatë rindërtimit favorizunë me të gjitha mundësitë prurjen e popullsisë sllavomakedone tue anashkalu popullsinë shqiptare dhe tue i largu rreth 20 mijë shqiptarë në Kosovë e Turqi. Në këtë mënyrë u ndërtu një Shkup i ri, me 20 mijë sllavomakedonë nga Polonia, Çekosllovakia dhe Maqedonia e Egjeut dhe kështu nisi të mbizotërojë elementi etnik sllav në këtë qytet në të cilin shqiptarët gjithmonë kishin qenë shumicë. Të gjitha këto të dhëna i thekson historiani Skender Hasani, punëtor në Arkivin e Maqedonisë, sipas dokumenteve ma të reja të cilat i ka zbuluar ai.

Me 1963 tërmeti goditi Shkupin

Me zhvillimin e statusit politik të Kosovës dhe hapjen e Universitetit të Prishtinës, drita e arsimit ndriçoi për të gjithë shqiptarët që jetonin në ish-Jugosllavi. Shqiptarët nga Maqedonia kur vinin në Kosovë u dukej se kishin ardhë në një shtet tjetër, ku shqipja flitej, shkruhej e përdorej lirshëm dhe zyrtarisht. Ndërsa shqiptarët në Maqedoni, megjithëse mbrenda një shteti të njëjtë, nuk gëzonin gati asnjë të drejtë të tillë. Ky ishte paradoks jugosllav. Por, e vërteta ishte se antishqiptarizmi serbo-sllavomakedonas nuk linte asnjë rast pa e shfrytëzuar për m’iu kundërvu shqiptarëve. Derisa në opinion publik jugosllav Kosova e viteve shtatëdhjetë paraqitej si parajsë e të drejtave ‘të pakicave’, çmimin për këtë e pagunin shqiptarët e Maqedonisë. Ata shtypeshin dy herë më shumë, sepse pezmi antishqiptar i strukturave të errëta zbrazej vetëm mbi ta.

Pas demonstratave të vitit 1981, fryma e vjetër e shtypjes serbe nisi të kthehej në Kosovë, ndërsa në Maqedoni merrte forma gjithnjë e më të egra. Puna shkoi deri aty që shqiptarëve nuk u lejohej t’i pagëzonin fëmijët e tyre me emra shqiptarë! Për emra fetarë s’kishte asnjë problem. U nxor edhe ligji – sado i pabesueshëm – që shqiptarëve ua ndalonte të kishin ma shumë se dy fëmijë! Dhe, kulmi u arrit kur nga shqiptarët u kërku që për emrat e vendbanimeve në Maqedoni të mos përdornin emrat në shqipe por në gjuhën sllavomakedone, pra, shqiptarëve nuk u lejohej të përdornin emrin Shkup por Skopje, jo Tetovë por Tetovo, jo Manastir por Bitola! U mbyllën të gjitha shkollat e mesme në gjuhën shqipe! Sot këto tingëllojnë si veprime të pamundshme, jashtë mendjes së shëndoshë, por, për fat të keq, këto janë të vërteta lakuriqe të historisë jo të largët të Maqedonisë.

Në vitet nëntëdhjetë kur situata në Kosovë po shkonte drejt një lufte të hapur serbo-shqiptare, në Maqedoni strukturat sllavomakedone nuk flinin. Ata e thellunë dhunën e hapur kundër shqiptarëve. Po përgatitej skenari i dëbimit dhe jeta e shqiptarëve duhej të bëhej sa më e padurueshme. U shpik problemi i mureve të oborreve të shqiptarëve të cilat, për shijen e sllavëve, ishin tepër të nalta. Sikur Maqedonia nuk kishte asnjë problem ma të rëndësishëm, pos mureve të oborreve të shqiptarëve. Shqiptarët kundërshtunë me aq sa mundën, pati protesta e fërkime politike. Dhe në Haraçinë, afër Shkupit, shumë shpejt, ra edhe viktima e parë, plaku Nuredin Nuredini, i cili vdiq kur muri i shtyrë nga një buldozer ra mbi të.

Krejt këto ndodhën para se Maqedonia të shkëputej nga Jugosllavia dhe para se të shpallte pavarësinë, me 8 shtator 1991. Megjithatë, pavarësia nuk e bëri Maqedoninë më pak antishqiptare dhe, në këtë vijë, më pak të varur prej Beogradit. Ç’asht e vërteta, strukturat e vjetra jugosllave në Shkup nxitën edhe më shumë antishqiptarizmin, tue harru që nuk e kishin ma një shtet jugosllav mbrapa dhe tue mos e pa që shqiptarë po bëheshin faktor gjithnjë e ma i rëndësishëm, jo vetëm në Maqedoni por edhe në Ballkan.

Përpjekje për shkatërrimin e arsimit shqip

Fadil Sulejmani

Paradoksalisht, institucionet e Maqedonisë, patën marrë vendim se nuk do të njihnin diplomat e Universitetit të Prishtinës, ku studionin shumica e shqiptarëve të Maqedonisë. Plani ishte që të mos lejohej në asnjë mënyrë arsimimi i brezave të rij. Tue e pa këtë situatë, profesori i Universitetit të Prishtinës, Fadil Sulejmani nga Tetova, bashkë me intelektualë të tjerë, nisi themelimin e Universitetit të Tetovës, i cili zyrtarisht nisi punën me 17 dhjetor 1994. Por, ky akt ngjalli tërbimin e shërbimeve antishqiptare sllavomakedonase të cilat u përpoqën të pengonin themelimin e një institucioni arsimor. Profesor Sulejmani u arrestu ndërsa në ballafaqim me njësitet e policisë special, me 17 shkurt 1995, në Reçicë të Vogël u vra i riu shqiptar, Abdylselam Emini, i cili u bë martir i arsimit shqip në Maqedoni.

Busti i Abdylselam Eminit

Në nëntor 1992 në një bastisje policore që u bë në Bit Pazarin e Shkupit , u arrestunë disa shqiptarë dhe një nga ta, nga fshati Luboten, u rrah aq keq sa vdiq prej dajakut. Në protestat që u bënë për të dënu këtë vrasje u vranë edhe tre shqiptarë të tjerë. Gjaku i shqiptarëve po derdhej çdo ditë e ma shumë në çdo kënd të Maqedonisë.

Krejt këto ndodhi nuk ishin të rastësishme. R. Tomlisoni, (ish-agjent i Shërbimit Sekret Britanik, MI6, i stacionuar në Maqedoni), në librin e tij ‘The Big Breach’ e pohon qartë se nga viti 1993 deri në vitin 1998, Ministrinë e Mbrendshme të Maqedonisë e morën në dorë prap zyrtarë të lartë policorë të kohës së ish-Jugosllavisë. Në qershor 1993 një patrullë e kufirit të Maqedonisë, pasi kërkoi një takim me oficerë të kufirit të Shqipërisë, vrau njërin oficer shqiptar dhe tjetrin e la për të vdekur. I plagosur rëndë, oficeri i dytë shqiptar tregoi kurthin ku e kishin futur ushtarakët sllavomakedonë tue u thënë se kinse po i ftonin për një bisedë zyrtare.

Në korrik 1997 në demonstratat në Gostivar u vranë tre shqiptarë, mbas reagimit zyrtar për heqjen e flamurit shqiptar në godinën e bashkisë së Gostivarit ku e kishte vendosë kryetari i bashkisë, Rufi Osmani.

Në një rast të paprecedent, vetë kryetari, z. Osmani, u burgos. Në këtë kaos të kontrolluar nga shërbime të ndryshme destabilizimi i Maqedonisë ishte kartë në dorën e kujtdo që ishte i interesuar për këtë. Tomlinsoni e bën të qartë që njerëz të lidhur ngushtë me Shërbimin Sekret ish-Jugosllav, e humbën kontrollin në legal në strukturat e Ministrisë së Mbrendshme me fitoren në zgjedhje të VMRO-së.

Arbën Xhaferi

Menjëherë pas shpalljes së fitores dhe hyrjen në koalicion me VMRO-në, me 1998, Arbën Xhaferi, kryetar i PDSh-së, pohoi: ‘Ne gjetëm partnerin e duhur. [VMRO] nuk asht parti proserbe, por parti që përkrah idetë promakedone, dhe na me këtë ide kemi me mujtë me i njëmendësu në praktikë idetë të cilat janë shumë me rëndësi për këtë rajon.’ Pra, aj theksonte edhe ma qartë vijën e zhvillimeve mbrenda strukturave sllavomakedonase dhe interesin shqiptar në këtë vijë.

Në luftën e vitit 2001, u pa sheshit pafuqia e shtetit maqedon dhe fuqia reale e faktorit shqiptar. Megjithëse të armatosur e të organizuar në struktura shtetërore, sllavomakedonët nuk qenë në gjendje me i bë ballë një ushtrie guerile të UÇK-së të cilët ishin të vendosur për me luftu për të drejtat e popullit të tyre. Armata dhe policia e Maqedonisë mori ndihma ushtarake nga shumë shtete të ndryshme. Nga Ukraina arritën helikopterë (Mi-24) bashkë me pilotë mercenarë, ndërsa Bullgaria dërgoi tanke (T-74) dhe tanke (T-55). Sado e pabesushme, sllavomakedonët kishin bë një marrëveshje edhe me Greqinë me 1998 për mbrojtje nga ndonjë rrezik i mundshëm. Edhe Maqedonia, edhe Greqia ishin të alarmuar nga krijimi dhe forcimi i UÇK-së në Kosovë. Edhe deri këtu shkonte tmerri i sllavomakedonëve prej shqiptarëve: bënin marrëveshje me shtetin që asnjëherë nuk i njohu dhe u shkakton problemet ma të mëdha edhe sot e kësaj dite.

Lufta përfundoi me Marrëveshjen e Ohrit, kështu politikanët shqiptarë dhe sllavomakedonas ranë në ujdi për një marrëveshje që do të garantonte ma shumë të drejta për shqiptarët. Por edhe ashtu e kursyer në garantimin e të drejtave për shqiptarët, kjo marrëveshje nuk u zbatua asnjëherë deri në fund. Përdorimi i gjuhës shqipe, megjithëse me këtë marrëveshje njihet si gjuhë zyrtare, ajo nënçmohet dhe ndalohet në vetë parlamentin maqedonas; statusi i familjeve të dëshmorëve dhe invalidëve të luftës ende ka mbetur i pazgjidhur; përdorimi i simboleve kombëtare asht lënë pezull; decentralizimi zvarritet dhe manipulohet gjatë gjithë procesit ndërsa ndarja territoriale në çdo hap është bërë në dëm të shqiptarëve; përfaqësimi i shqiptarëve në institucionet shtetërore asht i pamjaftushëm etj. Pra, ka ende shumë punë drejt realizimit të të drejtave minimale të shqiptarëve në Maqedoni.

Një shqiptar i vrarë në Masakrën e Lubotenit

Masakra e Lubotenit dhe Masakra e Shtatë Emigrantëve

Në vargun e këtyre veprimeve dëshpëruese me 12 gusht 2001 ndodhi Masakra e Lubotenit, kur u vranë dhjetë shqiptarë në shenjë hakmarrjeje të vrasjes së tetë komandove sllavomakedone dy ditë ma parë nga UÇK-ja. Kjo tregoi fytyrën e një policie speciale kriminale sllavomakedone e cila s’ishte e zonja me bë një luftë ballaballë me ushtarët e UÇK-së dhe hakmerrej te popullsia civile.

Krejt këtë masakër të civilëve në Luboten Ljube Boškoski, Ministër i Mbrendshëm, e vëzhgoi nga një pozicion i sigurtë derisa Johan Tarčulovski, udhëheqës i njësiteve speciale, me ‘Tigrat’ e tij vranë e prenë shqiptarët e pafajshëm. Mediat botërore e dënunë këtë akt, ndërsa organizata të ndryshme humanitare kërkunë që të gjenden përgjegjësit. Human Right Watch thoshte se ‘operacioni i forcave të sigurisë nuk ishte ndërmarrë prej kurrfarë arsyesh ushtarak dhe u bë me qëllim hakmarrjeje dhe ushtrimi të dhunës.’ Tue u gjetë në një situatë të tillë dhe me kërcënimin se ky rast do të shqyrtohej në Tribunalin e Hagës, në fillim të vitit tjetër, në mars 2002, Boškoski dhe njësiti ‘Tigrat’, bënë edhe një masakër tjetër prap afër Lubotenit, në Vneshtat e Rashtakut, me qëllim që të harrohet masakra e parë.

Krimineli Boskoski në vendin e krimit, në Luboten

Por kjo masakër u bë me skenar të planifikuar deri në imtësitë më të vogla. Gjashtë shtetas pakistanezë dhe një indian, hallexhij që kishin synim të arrinin në vendet e Europës Perëndimore si azilantë ishin në rrugë e sipër dhe kishin kalu nga Bullgaria në Maqedoni. Zyrtarë të Ministrisë së Mbrendshme të Maqedonisë, u paraqitën si njerëz që do të ndihmonin në këtë proces. I morën të shtatë dhe i vendosën në një shtëpi në Shkup.

Me 2 mars 2002, pjesëtarë të njësitit ‘Tigrat’ i morën të shtatë aziatikët dhe i dërgunë në Vneshtat e Rashtakut, i vranë një nga një dhe ua lanë pranë nga ndonjë armë e revole që gjithçka të dukej si një përballje e armatosur. Lajmi u dha nga vetë Ministri i Mbrendshëm, Boškoski, tue thënë se ‘një grup terrorist’ i lidhur me ‘Alkaidën’, paskësh hyrë në Maqedoni dhe paskësh planifikuar ‘të sulmojë ambasadën e ShBA-së, të Britanisë dhe të Gjermanisë’. Edhe ma shumë se kaq, Boškoski tha se te ata, përveç të tjerave, u gjetën edhe ‘uniforma të UÇK-së’! Ajo çfarë nuk kishte llogaritë një mendjeleshko, si Boškoski me shokë, ishte se zyrtarë të ambasadës amerikane, britanike e gjermane thanë se s’kishin pasë kurrfarë paralajmërimi nga shërbimet e tyre që do të kishte çfarëdo sulmi. Kështu dilte sikur shërbimi sekret i Boškoskit ishte ma i zoti sesa shërbimet sekrete të ShBA-së, Britanisë e Gjermanisë të marra së bashku! A ishte e mundshme kjo? Vetëm rrethet politike e intelektuale shqiptare në Maqedoni, që ditën e parë, thanë haptazi se ky ishte një mashtrim i radhës. Gazeta ‘Fakti’ shkruante se ky ishte një ‘spektakël i organizuar nga ministri i Mbrendshëm Boškoski’. Dhe kjo doli të jetë një krejtësisht e vërtetë.

Mbas hetimeve u zbulu se krejt ky kishte qenë një spektakël kriminal me qëllime të qarta që të paraqiste lidhjen e UÇK-së me ‘terrorizmin islamik në botë’, rrezikun që paraqiste ky fakt dhe rolin e qartë të Boškoskit në skenën botërore si zbulues dhe mbrojtës nga ‘terrorizmi’. Natyrisht, terroristë të vërtetë në krejt këtë punë doli të jetë Boškoski dhe pjesëtarët e Ministrisë së Mbrendshme të cilit kishin kryer këtë krim të pashembullt e mizor.

Tue mos qenë në gjendje me paraqitë fakte e dëshmi, Ministria e Mbrendshme e Maqedonisë u detyru me pranu mashtrimin kriminal dhe me kërku falje publike në maj të vitit 2004. Sidoqoftë, tragjikomedia sllavomakedone e këtij rasti nuk mori fund këtu. Me 3 shkurt 2007, mbas një procesi të gjatë gjyqësor, të gjithë të akuzuarit e këtij rasti – pra që të gjithë – u shpallën të pafajshëm nga gjykata. Mbas dështimit spektakular të Ministrisë së Mbrendshme, ky ishte dështim edhe më spektakular i Ministrisë së Drejtësisë së Maqedonisë. Me shtatë viktima të vrara e të masakruara, me kërkimfalje publike zyrtare nga Ministria e Mbrendshme, me fakte e dëshmi të qarta për çdo hap të këtij akti kriminal, gjykata nuk e gjeti fajtor as edhe një të vetmin individ në tërë këtë maskaradë drejtësie.

Egzekutim kriminal pa motiv të sqaruar

Tue qenë se Maqedonia u bë tashmë nënë e vakive kriminale, askush nuk u habit megjithëse gjithkush u trishtu, me lajmin për një krim të ri, masakër të re, kur me 12 prill 2012 në brigjet e liqenit të Smilkovcit u gjetën të vrarë pesë sllavomakedonë, katër të rij dhe një mesoburrë: Filip Slavkovski, Aleksandar Naḱevski, Cvetančo Acevski and Kire Tričkovski dhe Borče Stefanovski. Ky krim i tmerrshëm – si në rastet tjera – shkrodhi ma shumë pyetje sesa përgjegje. Pse u egzekutunë këta njerëz? Pse pikërisht këta? Kush ishte i interesuar për një egzekutim të tillë?

Ministria e Mbrendshme e Maqedonisë, tashmë kampione e improvizimeve kriminale dhe mashtrimeve spektakulare, nuk arrijti me dhënë përgjegje të duhura. Por, nuk ngurroi me ndërmarrë veprime të pamenduara mirë. E mendunë mirë vetëm emrin e operacionit tue e qujtë ‘Operacioni Përbindëshi’, për me kriju sa ma shumë efekt në mediat vendore e të huaja. Me 1 maj 2012 njësitet speciale prej 800 vetash nisën me bastisje e arrestime në 26 banesa, tue arrestu 20 persona në Shuto Orizare, Jahjapashë dhe Haraçinë. Prokurori publik lëshoi fletarrestime për Qezmedin Demirin, Haki Azirin, Muamer Qailovskin, Besim Hajdarin, Mervan Memetin, Abdula Rashitovin, Suraj Asipin, Mirvet Ismailoviçin, Kimet Demirin, Qani Azirin dhe Rami Xhavitin. Me 3 maj 2012 13 prej 20 të arrestuarve u lanë të lirë ndërsa katër u akuzunë për armëmbajtje pa leje.

Gjykimi i shqiptarëve edhe pa fakte përfundon me dënime

Mbas hetimeve dhe procesit gjyqësor, me 2014 gjykata në Shkup shpalli fajtorë: Alil Demirin, Afrim Ismailoviçin, Agim Ismailoviçin, Fejzi Azirin, Haki Hazirin dhe Sami Lutën dhe i dënoi që të gjithë me burgim të përjetshëm. Procesi hetimor dhe procesi gjyqësor u përcollën me shumë mangësi. Asnjëherë nuk u paraqitën fakte dhe procesi u mbajt larg syve të publikut. Haki Haziri, dëshmitari i mbrojtur, i cili prej 1 deri 7 maj 2012 u mbajt i burgosur në Koçanë dhe u kërcënu nga inspektorët e policisë se nëse nuk do të pranonte se Alil Demiri ka kryer krimin atëherë ‘do të më dënonin me 20 vjet ose nuk do të dilte i gjallë’. Edhe familjarët sllavomakedonë të viktimave u ndanë të pakënaqur me vendimet e gjykatës. Vëllai i Borče Stefanovskit, pasi ndëgjoi vendimet e gjykatës, i tha televizionit ‘Kanal 5 Web’: ‘…Sikurse edhe prindët tjerë edhe na nuk jemi të kënaqur me këtë gjykim derisa të dijmë kush ishte porositësi [i vrasjeve] dhe arsyen pse u vranë këta djem. (…) A asht akt terrorist apo ndonjë akt [kriminal] për biznes? Pa u gjetë ata që e porositën këto vrasje vështirë se do të jemi të kënaqur. Do të kërkojmë drejtësinë, qoftë në gjykatat tona, qoftë edhe deri në Tribunalin e Hagës, kudo qoftë.‘ Pra, edhe vetë qytetarët sllavomakedonë kanë kuptu se nuk po i vjen erë mirë këtyre marifetllëqeve teatrale të dy ministrive: asaj të Mbrendshme dhe të Drejtësisë. Dhe vazhdojnë me thanë se do të kërkojnë drejtësi edhe jashtë Maqedonisë. Nëse këtë e bëjnë familjarët e viktimave sllavomakedone, çfarë duhet të bëjnë atëherë shqiptarët?

Nëse ky proces krahasohet me procesin gjyqësor për Masakrën e Vneshtave të Rashtakut, shihet qartë anshmëria e gjykatës dhe gjykimi sipas kombësisë e jo sipas drejtësisë. Gjykim sipas një synimi të paracaktuar e jo gjykim i nxjerrë nga faktet e ofruara. Nëse je shqiptar, edhe pa fakte, dënimi asht i përjetshëm’; ndërsa nëse je sllavomakedon, edhe nëse Ministria e Mbrendshme pranon fajin dhe kërkon falje publike për një akt kriminal, fajtorë nuk ka. Prandaj, pakënaqësia e qytetarëve shqiptarë dhe e familjarëve të viktimave asht plotësisht e arsyshme. Gjykimi kundër gjashtë shqiptarëve duhet të përsëritet dhe të mbahet ose nga gjykatës ndërkombtarë ose nën vëzhgim të plotë të tyre.

Shihet sheshit se nëse Masakra në Vneshtat e Rashtakut u improvizu kinse për ‘me impresionu ShBA-në në luftën kundër terrorizmit’, Masakra e Smilkovcit, simbas të gjitha gjasave, u improvizu për me shkaktu trazira të mbrendshme dhe konflikte ndëretnike në Maqedoni. Nëse për asgjë tjetër, atëherë për me ngadalësu procesin e paanashkalushëm të garantimit të patjetërsueshëm të të drejtave të shqiptarëve, që kanë qenë dhe mbeten shtylla kryesore mbi të cilën po mbijeton Maqedonia si shtet.

Qeveritarët e politikanët sllavomakedonë duhet të kuptojnë një herë e përgjithmonë se Maqedonia nuk të ardhme pa shqiptarët si qytetarë të barabartë. Nuk janë shqiptarët kërcënim për Maqedoninë dhe zullumi i madh i qarqeve të caktuara nacionaliste kundër shqiptarëve nuk ka me dhënë rezultatet që priten nga imagjinata e sëmutë dhe kriminale e mendjeleshkove si Boškoski me shokë. Hap i parë drejt stabilizimit të Maqedonisë si shtet asht përmbushja e plotë e Marrëveshjes së Ohrit, për të cilën politikanët shqiptarë dhe gjithë shtresa intelektuale shqiptare, si duket, duhet me bë ma shumë.

Maqedonia, o ka me qenë edhe e shqiptarëve si qytetarë të barabartë, o nuk ka me qenë fare.

 10 korrik 2014

HISTORI E SHKURTË E STANDARDIZIMIT TË SHQIPES - Agim MORINA

Një faqe nga procesverbali i mbledhjeve të Komisisë Letrare Shqipe - 1916

Komisia Letrare Shqipe dhe gjuha standarde shqipe e elbasanishtes

1. Propozimi për krijimin e një gjuhe standarde shqipe ësht dhënë në Kongresin e Elbasanit, i cili u mbajt me 2-8 shtator 1909. Por një punë e njëmendtë për standardizimin praktik, zyrtar të gjuhës shqipe ka nisë me 1 shtator 1916 nga Komisia Letrare Shqipe (shkurt: KLSh). Anëtarë të Komisisë kanë qenë: Gjegj Pekmezi (kryetar; një vit më vonë këtë detyrë e mori Luigj Gurakuqi), Luigj Gurakuqi, Sotir Peci, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Mati Logoreci, Ambroz Marlaskaj, Hilë Mosi, Luigj Naraçi, Anton Paluca, Ali Korça, Aleksandër Xhuvani, Vinçenc Prendushi, Sali Nivica, Josif Haxhimima, Maximilian Lambertzi dhe Rajko Nachtigalli. Komisia punoi deri me 22 maj 1918, duke bë 63 mbledhje, pra, mesatarisht nga një takim gati çdo 11 ditë. 

Gjergj Pekmezi në mbledhjen e datës 11 dhjetor 1916 shtroi kështu çështjen për përzgjedhjen e bazës së shqipes standarde:

1) me marrë për bazë një dialekt të shqipes,

2) me i lënë dy dialektet m’u zhvillu e m’u fërku derisa të dalë një efekt i dëshiruar i përbashkët dhe

3) të merren parasysh vetëm ndryshimet tipike që gjuha i zhvillon spontanisht e me i shku mbas tue i normativizu.

2. Nga Komisia Letrare Shqipe u vendos që gjuhë standarde shqipe me qenë e folmja e Elbasanit, me propozimin e Luigj Gurakuqit dhe me miratimin e të gjithë anëtarëve. Ashtu qysh e kishte parashiku edhe Sami Frashëri në veprën  tij ‘Shqipëria ç’ka qenë, ç’ësht’ dhe çdo të bëhetë’ kur thoshte se kryeqyteti duhej të ishte diku në mes të Shqipërisë: ‘me qënë që ndenjësit e-ti do të jenë të mbledhur nga gjithë anët’ e Shqipërisë dhe gjuha që të flitet atje do të jet’ e përzjerë, që të muntnjë të quhet’ e përgjithçime e gjuhë letrarishte e gjithë Shqipërisë’. Pse e folmja e Elbasanit? Sepse kjo e folme ishte në qendër të të gjitha të folmeve të tjera shqipe dhe ishte urë në mes të gegërishtes dhe të toskërishtes. Jo më kot thuhej: ‘Turçja e Stambollit, shqipja e Elbasanit’ ishin të folmet më të lehta për t’u kuptu prej shumicës së banorëve të të dyja kombeve përkatëse.

3. Komisia Letrare Shqipe mori disa vendime themeltare për njësimin e drejtshkrimit të shqipes duke pasë parasysh gjithmonë të dyja dialektet ‘një ortografi sa ma tepër të përbashkët për të dy dialektet’ (mbledhja e datës 13.11.1916):  

a) Grupet e bashkëtingëlloreve do të shkruheshin të plota: mb, nd e ng. Pra, ashtu qysh i kishte toskërishtja, dhe qysh i kishte pasë historikisht gegërishtja;

b) Togjet e zanoreve ue, ye dhe ie do të shkruheshin të plota ashtu qysh i kishte rujtë toskërishtja (përveç ue që në toskërishte ishte ua), e ndonjë nëndialekt i gegërishtes megjithëse në elbasanishte ishin rrudhë në u, y dhe i;

c) Vendosja dhe përdorimi i ë-jave të patheksuara të cilat gegërishtja nuk i kishte më, por i kishte toskërishtja; ë-ja fundore në fjalët punë, vajzë, lugë; ë-ja e patheksuar në trup të fjalës: shëndet, këndue, rrëfye etj.; ë-ja fundore do të përdorej edhe te mbiemrat: i butë, i mirë, i shpejtë etj.

ç) Gjatësia e zanoreve do të shënohej vetëm në vepra gjuhësore. (Gjatësia e zanoreve ishte një veçori kryesisht e gegërishtes);

d) formanti ‘u’ do të shkruhej i ndarë si ‘u lava’ dhe jo si deri atëherë ‘u-lava’;

dh) shkrimi i përemrave sot ka shumë pak ndryshime prej çfarë kanë janë vendosë në KLSh-ja;

e) emrat do të shkruheshin me bashkëtingëllore të zëshme: zog-zogu (jo zok – zogu), etj.  

f) mbaresat rasore do të shkruheshin -së, -në, -të, qysh nuk i kishte elbasanishtja, por kjo bëhej m’iu afru toskërishtes.

(Nëse shikohet përgjithësisht, rregullat që vendos KLSh-ja paraqesin themelet e gjuhës së përbashkët shqipe dhe këto janë vendosë qysh me 1916. E ajo që duhet me u vërejtë me kujdes të veçantë asht që KLSh-ja e ka analizu çdo rregull, me idenë se ç’pasoja mun me pasë edhe në gegërishte, edhe në toskërishte. Këtë po e theksoj sepse kjo nuk ka me ndodhë më me 1967/1972, kur gegërishtja nuk merret asnjëherë si referencë për çfarëdo vendimi.)

U botunë dy versione rregullash ‘Rregullat mbi orthografinë e gjuhës shqipe të shkrueme’ me 29 janar 1917 dhe tjetra me 13 gusht 1917.

Komisia Letrare Shqipe botoi edhe organin e saj ‘Laimet e Komisís Letrare Shqipe në Shkodër’ nr. 1, janar 1918. (Nga viti 1913 – 1920 ‘u botuan 86 gazeta, revista, vjetarë a buletine: në Vlorë 6, në Korçë 6, në Shkodër 16, në Tiranë 2, në Durrës 3, në Gjirokastër 2, në Elbasan 2'.)

4. Me vendimin e Komisisë Letrare Shqipe që elbasanishtja me qenë gjuhë standarde, iu bë thirrje Aleksandër Xhuvanit, i cili ishte vetë elbasanas dhe gjuhëtar, me hartu gramatika mbi këtë të folme. Aj nisi këtë punë qysh me 1919 dhe botoi gramatikën e parë e cila ka me pasë një varg ribotimesh duke u bë gramatika kryesore e mësimit të shqipes në sistemin e arsimit në Shqipërinë Administrative deri me 1945, ndërsa deri me 1968 gramatikat e Shqipërisë Irredentiste do ta kishin si pikënisje punën e Xhuvanit.

Pjesëmarrës të Kongresit të Lushnjes - 1920

Kongresi i Lushnjës miraton gjuhën standarde të elbasanishtes

5. Në Kongresin e Lushnjës, 15-25 gusht 1920, u mor vendimi që ‘gjuha letrare mbas së cilës do të shkruheshin librat shkollorë u muer për themel dialekti i Elbasanit me disa përmirësime.’

6. Qeveria në Tiranë, në qarkoren nr. 148, të datës 13 janar 1923, shkrunte: ‘autorizohen zyrat kompetente që në shkrim të akteve zyrtare gjithmonë të përdoret dialekti i Elbasanit që asht pranue si nji dialekt i përbashkët e zyrtar për Shtetin tonë.’

7. Me 1939 Italia e pushton Shqipërinë dhe me 1941 Gjermania, Italia e Bullgaria e pushtojnë Jugosllavinë. Me këtë akt, në pjesën më të madhe e trojeve shqiptare në Jugosllavi, hiqen kufijtë. Ministri i Arsimit, Ernest Koliqi i bën thirrje mësuesve që të paraqiten vullnetarisht për me shku në Kosovë e territore të tjera shqiptare për me dhënë mësim. Rreth 300 mësues paraqiten dhe shkojnë të përhapin dritën e diturisë në të gjitha këto troje, në gjuhën standarde me bazë të elbasanishtes. Më vonë numri i mësueve arrin në 600. Për herë të parë shqiptarët jashtë kufijve të Shqipërisë, në institucione shtetërore, mësojnë gjuhën shqipe. Dhe për herë të parë në histori, të gjithë shqiptarët mësojnë në shkolla, shkrujnë në administratë dhe në institucione publike në një gjuhë të vetme standarde – atë të elbasanishtes. Pra, në Tiranë, në Shkodër, në Vlorë, në Tetovë, në Dibër, në Strugë, në Ulqin, në Korçë mësohej e shkruhej zyrtarisht në një gjuhë të vetme standarde.

8. Kuvendi i Parë i Studimeve Albanologjike, 9-12 prill 1940, pranon që themel i gjuhës zyrtare ishte elbasanishtja. Çfarë shkrunte Namik Ressuli, gjuhëtar toskë, me 1940: ‘gegërishtja përpara syve të tyre [nëpunësve toskë] kishte njëfarë tërheqje, njëfarë ‘prestizhi’, po atë tërheqje që los edhe në ushtarin toskë, i cili kur kthehet në fshatin e tij e ka si punë të madhe t’u flasë bashkëfshatarëve gegërisht’. Pranohej po ashtu që Tirana ishte kryeqytet dhe lunte rol të madh në këtë mes si kryeqendër administrative.

Aleksandër Xhuvani

Dhimitër Shuteriqi

Përmbysja dhe çarja e madhe gjuhësore ndodh me 1945

9. Me 1945 gjithçka ndryshon mbrenda nate. Me hyrjen e çetave të para partizane në qytetet e Shqipërisë, ‘kur ministër  i shtypit, i propagandës dhe i kulturës popullore ishte Sejfulla Malëshova gegërishtja filloi të hiqej nga shtypi. Kur ky kaloi në ministrinë e Arsimit, me 1946, filloi gegërishtja të hiqej edhe nga librat e shkollave, masë kjo që u plotësua më 1951 nga vendimi i Ministris s’Arsimit sipas të cilit në klasat e para të shkollave fillore në Veri mësimi do të bëhej toskërisht. Ky zëvendësim i dialektit të mesëm me një dialekt skajor, me toskërishten, qe një revolucion në kuptimin e vërtetë.’ (Fjala e Osman Myderizit në Sesionin e dytë rreth gjuhës shqipe me 1952).

S’pati as kuvend, as debat, as marrëveshje me 1945, që të bëhej ky ndryshim. E keqja më e madhe: shqiptarët u përçanë gjuhësisht. Në Shqipëri mësohej e shkruhej zyrtarisht toskërishtja, në territoret shqiptare në ish-Jugosllavi mbeti në funkcion gjuha standarde e elbasanishtes. Regjimi enverist i Tiranës nuk u trazu fare për këtë punë. Një vendim atdhetar do të duhej të kishte qenë që, për hir të shqiptarëve që u kthynë prap nën pushtimin sllav, Shqipëria Administrative do të duhej ta kishte mbajtë elbasanishten si gjuhë standarde e ta kishte vazhdu më tej, gjithmonë në marrëveshje me shqiptarët jashtë kufijve. Kjo nuk ndodhi. Regjimit enverist nuk i interesonte kjo punë.

10. Me një trajtim të këtillë të shpërdorimit pushtetar rreth çashtjeve të gjuhës u vazhdu deri me 26-29 janar 1952, kur u organizu një sesion, në të cilën regjimi i atëhershëm përpiqej të zyrtarizonte dhunën e ushtruar mbi gjuhën standarde të mëparshme të elbasanishtes, për të cilën ishte punu me dekada. Titulli i këtij sesioni gjuhësor ishte ‘Veprat e shoku Stalin mbi gjuhësinë dhe problemet tona gjuhësore’. Në këtë sesion, Dhimitër Shuteriqi, një shkrimtar dështak, kritikon gjuhëtarin Eqrem Çabej ’i cili, duke trajtuar historinë e gjuhës shqipe, merret kryesisht e së tepërmi me origjinat dhe huazimet që shqipja mori nga gjuhët tjera, ‘mënyrë  antipatriotike’ kjo që e paraqit gjuhën tonë vetëm nga ana pasive’. Shuteriqi, një shkrolaxhi që nuk kishte mujtë me arrijtë kurrfarë suksesi në fushën letrare, kishte gjetë punëdhënësin dhe tash fliste ajo çka i fryhej në vesh: 'edhe pse thojshin se kemi një gjuhë shqipe, prap gjuhën tonë e vështrojshin më shumë si grumbull dialektesh (...) unë kam menduar se kjo çështje e gjet zgjidhjen nga historia e popullit tonë që nga Rilindja e këndej: toskërishtja, gjatë zhvillimit të popullit tonë në këtë fazë të historisë u bë dialekti ynë kryesor i shkruar e baza e gjuhës sonë letrare.’ Pra, kështu doli lepuri laraman prej kapelës së magjistarit.

A. Xhuvani duke iu përgjegjë Shuteriqit, me një taktikë të kujdesshme për kohën, thotë që edhe Stalini ka thënë se ‘(m)arksizmi nuk pranon eksplozione e të papritura në zhvillimin e gjuhës.’ Çfarë ishte eksplozioni, pos ndërrimi eksploziv dhe i papritur i bazës dialektore të gjuhës standarde me 1945.

Sesionin e përmbylli Stefanaq Pollo (natyrisht sd ky s’kishte asnjë lidhje profesionale me gjuhësinë): ‘Shumica e diskutimeve janë të mëndjes se e folmja mbi të cilën duhet të mbështetemi për formimin e gjuhës letrare nacionale, është toskërishtja e pasuruar me fjalë, shprehje e forma gegërishte’.

Jemi larg nga viti 1972 për njëzet vjetë të plotë. Toskërishtja e cila me 1945 u bë standard i ri, përdhunisht, u zyrtarizu tashma në vitin 1952.

11. Me 11-12 shtator 1952 u mbajt Sesioni i dytë shkencor kushtu ‘problemit të gjuhës sonë letrare kombëtare’ nga Seksioni i Gjuhës dhe Letërsisë i Institutit të Shkencave. Shuteriqi, palaçoja i pushtetit, në referatin e tij thotë se në vitet  1925-1944 ‘dialekti verior mbizotëroi n’administratë e n’arsim, sepse shteti kish dhënë urdhëra të posaçme që aktet e librat shkollore të shkruhen në këtë dialekt’ mirëpo ‘paslufta e bëri toskërishten gjuhë zyrtare’! Shuteriqi nuk harron me mohu atë që tashma kishte ndodhë se: ‘afirmimi i plotë i dialektit jugor si bazë e gjuhës sonë kombëtare letrare nuk shkaktoi ndonjë ‘revolucion’ e as ndonjë ‘përdhunim gjuhësor’! Mirë thonë, budallën mos e dvet, se të kallxon vetë! Po si u bë që mbas vitit 1945 çdo gjë që doli nga Instituti i Shkencave doli në toskërishte? Shuteriqi vazhdon: ‘Ky është një vendim i qartë e me shum rëndësi që ka marrë Instituti. Një vendim të tillë ka marrë edhe Ministria e Arsimit, e cila harton gjith tekstet shkollore (veç antologjive), duke u nisë nga abetarja, në gjuhën që ka për bazë dialektin jugor. E kështu me radhë për administratën, shtypin, radion, etj.’ Shuteriqi bën një pyetje retoriko-sharlatane: ‘A mund të flitet për përdhunim? Jo se nuk u përdhunua asgjë!’ Mvaret nga çfarë këndvështrimi shikohet: për përdhunuesin, s’u dhunu asgjë, për të përdhunuarin, u përdhunu gjithçka.

Viti 1972 asht larg. Edhe nja njëzet vjet larg!

A. Xhuvani, i cili e kishte shkri një jetë të tërë për gjuhën standarde me bazë elbasanishten, ishte figura më tragjike e kohës. Edhe duhej me duru rrena e të paqena, edhe duhej me duru fyerje prej shakllabanësh të tipit të Shuteriqit me lukuninë provincialiste. Xhuvani i përgjigjet se ‘leksiku i gegnishtes asht ma i gjanë’ dhe se gjatë regjimit të Zogut ‘gegnishtja me epërsin’ e saj kishte marrë rrugën për t’u-ba si bazë e gjuhës së përbashkme letrare’ duke theksu që gegërishten ‘nuk asht kollaj me e qasë më nj’anë si gunë të vjetër ose me e çue në muze, sikur e paskan thanë një palë’. E për ‘përdhunimin’, Xhuvani vazhdon: ‘E me të vërtetë asht një eksplozion kur ngutemi në këtë punë e fusim toskënishten në shkolla fillore të viseve Shkumbin e përtej ose ma mirë Mat e përpjetë, që në klasët e para të shkollës fillore. Kjo nuk asht pedagogjike, asht edhe antifiziologjike...’

Llazar Silliqi i hedh poshtë një nga një marrëzitë e Shuteriqit: ‘Të themi se toskënishtja ka fjalor ma të pasun, këtë referuesi as s’e pohon as s’e provon, të themi se toskënishtja ka sistem gramatikor ma të përsosun, as këtë referuesi s’e pohon e s’e provon, të themi se numri i atyne që  flasin toskënishten asht ma i madh se i atyne që e flasin gegënishten, as këtë referuesi s’e pohon e s’e provon, të themi se ligjet e mbrendëshme të zhvillimit të gjuhës çojnë në konkluzionin në favor të toskënishtes, referuesi as këtë s’e pohon e s’e provon, sepse ligjët e mbrendëshme të zhvillimit të gjuhës ai veç sa i zen në gojë.’

Sterjo Spasse, në këtë sesion, thotë një fakt me rëndësi se në vitin shkollor 1945-46 Ministria e Arsimit kishte bë një ndryshim të parë në gjuhën e teksteve shkollore: Këndimet e klasës IV dhe V që përpara hartoheshin në të folmen e Elbasanit, (nën. A. M.) i bëri në të dy dialektet. Kështu anarkia gjuhësore, sipas tij, u rrit edhe më shumë.

12. Në këtë kohë në Kosovë debatet rreth gjuhës vazhdonin pa ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë me zhvillimet në Shqipëri, ku kishin marrë tashmë drejtim krejt tjetër falë punës së përkushtuar Partisë së Punës. Çfarëdo përpjekjesh gjuhësore që mund të bëheshin në Kosovë, ato nuk mund të largoheshin nga baza e elbasanishtes. Përpjekjet e këtilla u kurorëzunë në vitin 1964 me botimin e Ortografisë e cila ka me mbetë edhe ortografia e fundit, zyrtare, e gjuhës standarde të bazuar në elbasanishten.

Vetëm katër vjet më vonë, me 1968, gjithçka do të ndërrojë në favor të toskërishtes dhe do të parapërgatitet rruga për Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1972.  

Androkli Kostallari

Projekti 1967 – kurorëzim i përmbysjes së madhe gjuhësore

13. Me 1967 në Tiranë u botunë ‘Rregullat e drejtshkrimit të shqipes (projekt)’. Në komisionin hartues ishin Androkli Kostallari, Eqrem Çabej e Mahir Domi (asistent Emil Lafe). Duket se emri i E. Çabejt po shpërdorej vazhdimisht, sepse në një projekt të këtillë emri i tij do të duhej të kishte qenë i pari dhe jo i dyti. Por, Kostallari dilte i pari ngaqë ishte edhe bajraktari i partisë në pushtet. Asnjë gjuhëtar jashtë Shqipërisë nuk ishte konsultu paraprakisht. Parathënia nis me fjalinë: 

‘Zhvillimi që ka marrë gjuha shqipe letrare në këta njëzet e sa vjet të ndërtimit të shoqërisë socialiste në Shqipëri...’ 

Pra, flitet vetëm për njëzet vjetët ‘socialistë’ të gjuhës shqipe, edhe atë vetëm ‘në Shqipëri...’! S’ka punë paraprake kodifikimi, s’ka gjuhë standarde të mëparshme. Asgjë s'paska ndodhë me shqipen e rreth shqipes para se me na ardhë periudha socialiste! Dhe – edhe më keq - s’ka zhvillim të shqipes jashtë Shqipërisë!

‘Qëllimi i ‘Rregullave të drejtshkrimit të shqipes’ – thuhet më tej – ‘është që ato të ndihmojnë për njësimin e mëtejshëm të normës letrare kombëtare, duke u mbështetur gjerësisht mbi trajtat e përbashkëta...’

A ka gjë të vërtetë në këto pohime? Do të shihet nga rregullat e propozuara ku nuk figuron asnjë fjalë për gegërishten, asnjë rregull që pranohet duke iu referu gegërishtes. Vetëm paragrafi shtatë i parathënies, për shkak të stilit dhe gjykimit, duket se ësht shkru prej Eqrem Çabejt, ku thuhet se drejtshkrimi i shqipes së sotme paraqitet me shumë probleme dhe se ‘zgjedhja e këtij problemi vështirësohet gjithashtu nga mungesa e studimeve të veçanta e sistematike të çështjeve teorike të drejtshkrimit të shqipes’. E thomi këtë sepse Çabej i ka përsëritë disa herë këto pohime, duke shprehë brengën e tij për ngutinë e panevojshme rreth ri-standardizimit të shqipes. Këtë e ka thënë edhe në kumtesën e tij në Kongresin e Drejtshkrimit me 1972.

Në tërë këtë parathënie me asnjë fjalë të vetme nuk përmenden shqiptarët jashtë Shqipërisë Administrative, që për nga numri përbënin gati gjysmën tjetër të shqiptarëve. Le të mos harrojmë që po këtë vit Selman Riza u luftu me stilin e dacibaove (fletërrufeve) kineze ‘T’i çirret maska Selman Rizës!’. Terreni ishte pastru prej kundërshtarëve potencialë. Emri i tij, i njërit prej gjuhëtarëve më të mëdhaj shqiptarë, i Selman Rizës, nuk do të figurojë më askund në punët e standardizimit.

Që të gjitha rregullat e Projektit 1967 kanë të bëjnë vetëm me toskërishten e cila vazhdimisht paraqitet dhe cilësohet si ‘shqipe letrare’ e cila natyrisht ishte mbulesë për atë që ishte  ‘toskërishte letrare’. Me asnjë fjalë nuk përmendet gegërishtja letrare bashkë me gjuhën standarde të elbasanishtes  dhe mundësia e debatit për këtë. Dhe e fundit: hartues janë tre toskë dhe një gegë nga Shqipëria e Mesme, i cili s’mun shfaqte kurrfarë kundërshtie. Asnjë gjuhëtar nga veriu i Shqipërisë, asnjë gjuhëtar nga Shqipëria Irredentiste dhe asnjë nga mërgata!

Le të sqarohemi: vendimet e Komisisë Letrare Shqipe (1916-1918) që morën parasysh toskërishten mbetën pa u ndryshu: togjet e bashkëtingëlloreve mb, nd e ng e -ë-ja fundore (lugë, dritë, palë). Nga togjet e zanoreve ndryshoi vetëm togu zanor -ue- (te foljet e gegërishtes) që ishte standardizu me 1916 dhe u bë -ua- (sipas toskërishtes), ndërsa ‘-ye-‘ dhe ‘-ie-’ mbetën të njëjta sepse kështu i kishte toskërishtja. Si pasojë e këtij ndërrimi u përjashtu paskajorja e mirëfilltë ‘me punue’. 

Projekti 1967, po ashtu, nuk jep asnjë emërvend, emër lumi, institucioni, personi apo titull gazete, të shqiptarëve jashtë kufijve të Shqipërisë: ‘nga Elbasani, nga Gjirokastra...’ apo ‘prej Himare e prej Mirdite’ ‘u nisën delegatët nga Shkodra’, ‘Kooperativa e bashkuar e Hekal-Klosit’, ‘Gjeneralisimi Stalin’ , emërtimet gjeografike ‘...Buna, Devolli, Drini, (...) Vjosa, Vlora’; ‘Republika Popullore e Kinës’, ‘Ndërmarrja bujqësore shtetërore ‘Gjergj Dimitrov’’, jepen emrat e banorëve të vendit: ‘beratasit, elbasanasit, kolonjarët, korçarët, labinotasit, mirditasit, myzeqarët, partizanët (!), shkodranët, vlonjatët’. ‘Zëri i Popullit’, ‘Sporti popullor’; për festat jepet ‘1 Maji, 7 Nëntori, 29 Nëntori’  por - sado e pabesushme që mund të tingëllojë -  mungon si festë ’28 Nëntori’!

Nuk thonë kot që dreqi shquhet tek imtësitë. Kjo shihet edhe ma qartë në ‘Treguesin e shembujve të përdorur’ në Projektin 1967. Asnjëherë nuk përmendet Kosova, Hora e Arbëreshëve, Katanxaroja, Prishtina, Prizreni, Shkupi, Tetova, Gostivari, Struga, Ulqini, Janina, Hasan Prishtina, Isa Boletini, Fusha e Kosovës, Rrafshi i Dukagjinit, Lidhja e Prizrenit, Gryka e Rugovës, Gryka e Kaçanikut, ‘Rilindja’, ‘Fjamuri i Arbërit’, ‘Universiteti i Prishtinës’, ‘arbëreshët’. Por janë fjalët ‘jugosllav’ dhe ‘Jugosllavi’. Me asnjë fjalë të vetme nuk jepet shenjë se ky projekt synonte të ishte mbarëshqiptar. Autorët (e ma shumë: autori) mjaftoheshin me pjesën mbrenda kufijve administrativë, si duket, tue mos pasë kurrfarë shprese se kjo do të kalonte atje pa kërkesa për plotësime e ndryshime, e sidomos,  duke pasë parasysh Ortografinë e vitit 1964 të botuar në Prishtinë. Kostallari nuk ka mujtë me paramendu që ata që e shkrunë Ortografinë 1964 kanë me ndërru kursin pa më të voglën vërejtje e pa asnjë kundërshtim.

14. Ndodhi, megjithatë, ajo që Tirana zyrtare e kohës nuk e priste. Me 22 e 23 prill 1968 u mbajt një tubim në Prishtinë rreth Projektit 1967 të Tiranës dhe mbas kësaj u shkrunë ‘Konkluzat e konsultës gjuhësore të Prishtinës’ me 9 (nëntë) pika. Në pikën gjashtë thuhet: ‘Vetë Projekti, në disa pika, ka nevojë të shqyrtohet më me kujdes dhe vërejtje të argumentuara dhe shkencërisht të arsyetuara, mund të jenë vetëm të dobishme.’ Kurrë nuk u dit se çfarë ndodhi me ndonjë ‘shqyrtim’ apo ‘vërejtje të argumentuar’. Në Tiranë, nga këto nëntë pika, u botunë vetëm gjashtë! Censura enveriste goditi prap.

Pse u bë kthesë kaq e madhe e kaq e shpejtë në Prishtinë? Sepse u pa se Tirana zyrtare kishte marrë një drejtim drejt tëhuajsimit gjuhësor të të dy pjesëve të Shqipërisë që nga viti 1945. Nëse do të lejohej që kjo aventurë e çmendur e Tiranës zyrtare të kurorëzohej në këtë mënyrë, shqiptarët në Shqipërinë Irredentiste do të largoheshin edhe më shumë, kombi shqiptar do të përçahej ndoshta në mënyrë të pariparueshme. Në mes të një këmbënguljeje për standardin e mëparshëm dhe tëhuajsimit, ata zgjodhën që të mos ndodhte kjo gjë dhe pranunë, pa asnjë vërejtje, Projektin 1967. Prandej, qysh në këto Konkluza, në pikën tre thuhet Tubimi ‘njeh njëzëri si gjuhë të veten letrare gjuhën letrare të vendit ëmë.’ Dhe në pikën katër i vihet kapaku: ‘...porsa të aprovohet dhe të marrë formën zyrtare në Republikën e Popullore të Shqipërisë, do të zbatohet.’ Pra, kjo punë mori fund. Tash, delegatë të këtillë që kishin pranu gjithçka, ishin të gatshëm dhe mund të ftoheshin në Kongresin e Miratimit Zyrtar.

Pjesëmarrës të Kongresit të Drejtshkrimit - 1972

Përmbysja e vitit 1945 dhe Projekti  1967 miratohen me 1972

15.  Në Kongresin e Drejtshkrimit, i cili u mbajt me 20-25 nëntor 1972, nuk u bë asnjë fjalë për gegërishten apo elbasanishten, gjuhën e mëparshme standarde shqipe. Derisa në Komisinë Letrare Shqipe, flitej për efektet e çdo vendimi për gegërishten e toskërishten, në Kongresin e Drejtshkrimit kurrë nuk u zu në gojë, jo vetëm gegërishtja, por as gjuha standarde e elbasanishtes, e cila përdhunisht qe hedhë menjanë, pa kurrfarë debati paraprak. U paraqitën disa skema grafike boshe rreth kinse konvergjimit të dy dialekteve, por me asnjë provë konkrete. Disa veçori që toskërishtja i kishte marrë qysh më herët nga gegërishtja, paraqiteshin si efekte konvergjimi (Janet Byroni).

Çdo vendim që u mor me 1972 kishte të bënte me toskërishten. Prandej në këtë kongres u bë normalizimi i toskërishtes dhe zyrtarizimi i saj edhe jashtë kufijve të Shqipërisë Administrative, sepse mbrenda saj ajo kishte nisë qysh me 1945. Megjithatë, në punën e një organizimi të një kongresi për toskërishten nuk ka asgjë të keqe deri kur kjo punë pretendohet të paraqitet si akt i ‘njësimit të shqipes’. Identifikimi i toskërishtes me gjithë shqipen ësht pretendim i tepruar. Njësim të shqipes nuk pati, fatkeqësisht. Pati përmbysje, çstandardizim të elbasanishtes dhe vendosje e një dialekti të ri, dialekti të toskërishtes, si bazë e standardit të shqipes. 

Rolin kryesor në Kongres e lujti jo aj që pritej të ishte për nga përgatitja profesionale, le të thomi një Selman Rizë apo një Eqrem Çabej, por një pinjoll i ri i epokës së re staliniste, Androkli Kostallari, një aparatçik i sistemit enverist. Selman Riza, ishte  i internuar në Berat, pa të drejtë fjale publike e botimi. Eqrem Çabej ishte i detyruar m’iu nënshtru njerëzve që profesionalisht ishin shtatë pashë nën të, pas presioneve dhe sulmeve që i ishin bë edhe atij disa vite më parë. Prej pjesëmarrësve të tjerë shumica ishin dhe mbetën persona anonimë edhe sot, pa ndonjë vepër të vërejtshme në gjuhësinë shqipe, mësues katundesh e qytetesh, drejtorë institucionesh, shkrimtarë, kritikë etj., pa kurrfarë peshe e rëndësie në historinë gjuhësisë shqiptare. Për me qenë ironia më e madhe shumica e tyre mbetën pa e mësu kurrë, me shkru drejt e pa gabime , ‘gjuhën e unisuar letrare’ për të cilën kishin votu në Kongresin e Drejtshkrimit.

Në 'Drejtshkrimin' e vitit 1973 provincialistët e bunkerit stalinist bëhen pak më zemërgjërë. Vetëdijesohen se paska shqiptarë jashtë Republikës së Shqipërisë dhe se paska gjuhë shqipe jashtë saj. Por edhe kjo duket se ësht bë me një nguti e koprraci. Tash gjejmë fjalën ‘kosovarë’, ‘Bjeshkët e Namuna’ bëhen ‘Bjeshkët e Nemuna’. Dikujt – më në fund - dikujt i kujtohet se ka edhe një festë që quhet ‘28 Nëntori’, vjen dhe një shkollë që quhet ‘Bajram Curri’! ‘Kooperativa ‘Gjergj Dimitrov’ bëhet ‘Ylli i kuq’, jepet ‘poema ‘Prishtina’’, pastaj u kujtohet se paskësh dhe një gazetë që quhet ‘Zëri i Arbëreshëve’, shfaqet ‘Rrafshi i Dukagjinit’. Dhe këtu mbaron zemërgjërësia e vitit 1972 me fjalë që lidhen me pjesët jashtë Shqipërisë Popullore Socialiste në krahasim me Projektin 1967. Bereqat-versën! Provincialistët e Partisë së Punës - që synonin të përhapnin komunizmit nëpër gjithë globin - kishin mujtë mos me i shtu edhe këto!

16. Me rënien e sistemit stalinist në Shqipëri në vitet ’90 të shek. XX, sistemi politik dhe ekonomik u ndërru me rrënjë. Edhe gjuha fitoi lirinë e vet. Ngrirja 20-vjeçare u shkri dhe autorët shqiptarë fillunë me shkru në mënyra të ndryshme, duke shprehë kështu frymën e re në shoqërinë shqiptare. Personalitete të ndryshme shfaqën mospajtimet e tyre me mënyrën se si ishin marrë vendimet për gjuhën shqipe që nga viti 1945. Fjalët e reja nuk gjendeshin në fjalorë. As sot e kësaj dite nuk egziston një autoritet që studion sistematikisht zhvillimet e reja në gjuhën shqipe, prurjen dhe krijimin e fjalëve të reja. Debatet e nxehta nuk pushojnë asnjëherë rreth asaj se kush vendos se çfarë ndodh me shqipen. Nuk egziston një institucion kombëtar që shërben, së paku, si zyrë këshillimi se si duhet të shkruhen fjalë të ndryshme në gjuhën shqipe.

Si një përgjegje ndaj këtyre zhvillimeve të reja me 2006 u formu Këshilli Ndërakademik, i përbërë prej gjuhëtarësh nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë dhe e Kosovës, i cili ka me bë shqyrtimin e disa rregullave të shqipes. Puna e këtij Këshilli, ende pa ia nisë qysh duhet, hasi në kundërshtimin e ashpër prej gjuhëtarëve më të regjur stalinisto-enveristë. Puna e Këshillit Ndërakademik vazhdon, e shoqëruar, doemos, nga bërlykjet e gjuhëtarëve të një epoke të perënduar, të atyre që kur patën pushtetin e shpërdorën dhjetëfish.

17. Me 15-17 dhjetor 2010 u mbajt Konferenca Shkencore në Durrës: ‘Shqipja në etapën e sotme: politikat e përmirësimit dhe të pasurimit të standardit’. Morën pjesë 40 studiues dhe konferenca arrijti në 12 Përfundime. Në pikën tetë të këtyre Përfundimeve thuhet: ‘Të studiohet mundësia e integrimit të paskajores gege në standardin e shqipes.’

18. Sot, gjendja e shqipes asht kjo që asht. Që nga vitet ’90 të shekullit të kaluar, me rënien e sistemit të egër enveristo-stalinist, shqipja ka përjetu një zhvillim të hovshëm në kushte të reja. Në shikim të parë kjo duket si anarki, si një dalldi dhe si dalje prej kontrolli. Por kjo ësht ndjenja e lirisë mbas një diktature të tmerrshme e të pashembullt në planetin e Tokës; kjo ësht ndjenja e daljes në dritë e një qenieje të mbyllur në bunker. Ballafaqimi me lirinë ësht gjithmonë dalldisës. Megjithatë, gjithçka që quhet afrim gjuhësor në mes të dy kryedialekteve shqipe ësht meritë e vendimeve të Komisisë Letrare Shqipe. Duhet me thënë që merita e trajtimit të gjuhës në periudhën enveriste ësht që toskërishtja mbrenda shqipes ka fitu një status, pa dyshim, më të rëndësishëm. Nëse do të vazhdohej me standardin e elbasanishtes, toskërishtja kurrë nuk do të mund t’i bënte konkurrencë elbasanishtes dhe do të mbetej si një dialekt i skajshëm dhe i parëndësishëm mbrenda shqipes. Ajo do të zhvillohej mbrenda mundësive të veta, aq sa do të kishte fuqi dhe do të zbehej një ditë. Ndërsa sot një standard i gjuhës shqipe nuk mun me u paramendu pa praninë e veçorive të toskërishtes. Dhe kjo, me gjithë traumatizimin gjysëmshekullor, ndoshta ësht mirë për shqipen, sepse ka kriju dy burime më të balancuara për shqipen.

Me paskajore dhe rotacizëm drejt një gjuhe standarde shqipe për të gjithë shqiptarët

19. Nëse shqiptarët synojnë të krijojnë një gjuhë standarde të përbashkët e jetëgjatë atëherë kjo kërkon që të shkrijnë të dy kryedialektet e shqipes në një. Për me i shkri këto dy kryedialekte në një duhet me u veçu karakteristikat më të rëndësishme të këtyre dy dialekteve. Dhe këto karakteristika janë dy: rotacizmi i toskërishtes dhe paskajorja e gegërishtes. Çfarëdo standardi që krijohet pa e marrë parasysh rotacizmin e toskërishtes, aj standard ësht standard i gegërishtes; dhe çfarëdo standardi që krijohet pa e marrë parasysh paskajoren e gegërishtes ësht standard i toskërishtes. Gjuhë standarde shqipe e përbashkët, si shkrirje e dy kryedialekteve, ësht vetëm gjuha shqipe me rotacizëm dhe me paskajore. Ësht e vërtetë që kjo gjuhë në fillim do të duket më artificiale dhe e largët, por ky ësht çmimi i domosdoshëm i standardit të përbashkët për gegët e për toskët. Ky ësht çmimi i strategjisë përtejgjuhësore që synon kjo ndërmarrje. Ësht pikërisht ajo që Çabej e qun ‘abstraksion’ të domosdoshëm të çdo gjuhe standarde e cila synon me qenë në shërbim të të gjithë shqiptarëve. Ndërsa për gjuhën e letërsisë artistike, mujnë me u zbatu rregulla të veçanta për gegërishten letrare e për toskërishten letrare. Por në këtë proces, parimi më i rëndësishëm ësht me punu që të gjithë bashkë.

20. Një shije e asaj se qysh do të mund të dukej, përgjithësisht, një gjuhë e shkruar shqipe me paskajore e me rotacizëm ëdhënë pikërisht në këtë shkrim.

Agim MORINA

20 shkurt 2015