Takim në Bari
Në verën e vitit 2006 pata vendosë me shku nga Bari në Tivar. As sot nuk e dij pse. Përqafimi i Durrësit, mbas një nate lundrimi, asht ma i ambli përjetim. Por Tivarin gjithmonë e kam ndi si qytetin ma fatkeq shqiptar. Dhe kalimi ngat tij më jep një ngushëllim, më ban me u ndi ma lehtë, si me kalu ngat vorrit të një miku që e kam dashë shumë, por që kurrë nuk ia kam thanë këtë. Asht si një pendesë e përjetshme që asht strukë në një vend të thellë të qenies teme dhe si një bimë e çuditshme, as nuk rritet, as nuk thahet. Edhe ma keq e kam përjetu këtë kur i kam lexu dokumentet e ditëve të fundit të betejave kur ushtria pushtuese malazeze kishte marrë këtë qytet. Ikjen e popullsisë shqiptare me anije për në Shkodër. Ikjen në kambë për në Ulqin, tue mbajtë shpresë se Ulqini ka me ba një qëndresë ma të mirë. E masandej ikja e grave, fëmijëve, pleqve nga Ulqini në Shkodër.
Trageti në portin e Barit po përgatitej me u nisë. E unë isha nalt në cep të kuvertës tue shiku poshtë mizërinë e njerëzve dhe automjeteve që po hynin në barkun e madh të anijes. Moti ishte i mirë, me diell italian. E poshtë zallamahi zanesh e britmash mesdhetare. Tue shiku poshtë m’u kriju një parandjenjë e çuditshme e një pranie të pashpjegueshme afër meje. Më ka ndodhë kjo shumë herë. Asht diçka si një e shtyme jofizike, por ndjesore. Si ngushtim i çastit i qenies mbrenda lëkurës, të cilin s’mun e dallon menjëherë a asht ogurzezë apo ogurmirë. Sapo me kap kjo ndjesi, më ban me shiku rreth e rrotull. Ktheva kryet majtas dhe pashë një zonjë trashaluqe tue thithë cigaren, të cilën e kishte shtrëngu aq shumë ndërmjet dy gishtat të trashë sa gjysa e saj ishte laku në një anë. Ngadalë e ktheva kryet në të djathtë dhe qe, bacë Gjeloshi: me mustaqe si xhufka dalë nën hundën e një fytyre prej shkambi, sy depërtues mbrapa xhamash të syzeve kornizëzeza, ballë të gjanë malsorësh, mbulu prej një kaskete të përhime futë në krye pak ma thellë se ç’duhet. Sikur u lehtësova që parandjenja jeme u zgjidh kaq shpejt e kaq bukur. As vetë s’e kisha hetu që ia kisha ngulë sytë me një ngazëllim gati të pakontrollueshëm. Bacë Gjeloshi u kthy kah unë, më shikoi pak dhe shpejtas ktheu shikim poshtë kah porti. Nuk më njohu. Kishte kaq shumë vite që nuk ishim pa. Unë ende po vazhdoja me e vështru si i marrë. Aj e hetoi këtë dhe u kthy, më vështroi edhe një herë me një kundrim pyetës dhe habitës. Duhet të ketë mendu: “Çfarë e ka gjetë këtë budallë që m’i ka lëshu sytë e s’po i shkoq prej meje!” Brenda një çifti sekondash e kuptova këtë dhe vendosa me ba një lojë të vogël. I thashë:
- Tungjatjeta zotni!
- Tungjatjeta! – ma ktheu me një za që fshihte pak kërcënim, pak habi e pak ngurim.
- A je si je? A je burrë? – u përpoqa me shkërby mënyrën malësore të përshëndetjeve fillestare.
- Mirë, mirë, po mbahem! – më tha dhe u kthy krejt kah unë.
- Për sa po e shoh unë, ti duhesh me qenë Gjelosh Gjokaj. – i thashë me një humor të hollë. Aj e hetoi këtë e ma ktheu:
- Për deri nën kapuç, asht aj vetë. Përmbi kapuç s’mun garantoj gja.
E dija muhabetin e tij të këtillë dhe s’u pendova që e ngucata pak. Krenaria e tij nuk e la me më pyetë kush jam. E dija këtë.
- Po, mirë, zotni i nderuem, a po ta merr mendja kush jam unë apo jo? – i thashë tue përmbajtë e mos m’ia plasë gazit për me shprehë gëzimin tem.
Më hodhi edhe një vështrim me të cilin kaloi nëpër gjithë trupin nga kambët e deri te kryet, kaloi me dorë mbi mustaqet e tij dhe heshti pak. Ktheu kryet prap kah njerëzit dhe makinat e fundit që po hynin në anije dhe sikur heshti. Desh më mashtroi.
- Me ta thanë të drejtën, për nga pamja nuk po të njoh, - tha mbas pak çastesh heshtjeje. Sapo më erdhi keq që më kishte harru, qoftë nga pleqnija, qoftë nga një shpërfillje e pamashtri e miqësisë tonë, bubulloi zani prej nën musteqesh: - por ky za nuk mun me qenë i askujt tjetër pos i Agimit!
Unë ia plasa një të qeshune me sa za pata, sa i habita të gjithë aty afër. Derisa ata u kthyen me pa se çfarë po ndodhte, edhe baca Gjelosh shpërtheu në një qeshun të mbytun dhe hapi krahët me më përqafu. U përqafuem mbas rreth 15 vjetësh pa u pa. Ishim ndëgju me telefon disa herë. Sidomos falë një rastësie që emni jem në listën telefonike të bacës Gjelosh ishte i pari sepse niste me “a”, dhe shumë mëngjese më cingëronte telefoni e matanë dëgjohej zani pak i ngjirun i bacë Gjeloshit, i cili sapo më ndëgjonte më thoshte: “Agim, më fal se të thirra prap!”
Në studion e Gjelosh Gjokajt
Ishte fundi i vitit 1992. Unë ende isha student në Fakultetin e Arteve. Një profesor i jemi ishte në hall të madh.
- Financiarisht, - më tha, - jam në gjendje shumë të randë. Edhe ndonjë ditë e do të kemi të vështirë me siguru edhe bukës së gojës.
- Po halli?
- Hiç s’e dij. Një zgjidhje që e kam në krye asht me shku në Gjermani. Me i shitë disa punime që i kam.
- Mirë, - i thashë, - ta shoh se e kam mikun tem që merret me këto punë e ta shoh se çfarë po më thotë.
Fola me mikun dhe aj më tha që gjithçka asht në rregull. E kishte rezervu një vend në autobus deri në Çeki. U gëzova dhe ia thashë profesorit tem. E aj nuk m’u duk se u gëzu. Ishte shumë fisnik dhe fjalëpak. E kishte shumë të vështirë me ngushtu dikënd me punët e veta. Dhe unë e dija këtë.
- Pra, a asht krejt në rregull? A mos po të duhet edhe diçka? – e pyeta pa e marrë as me mend se ku e kishte hallin.
- S’po dij çka me të thanë. T’u rrittë ndera për këtë. Por ti e din një gja... – dhe një buzëqeshje e ambël, e rrallë e tij u shkreh anë më anë mjekrës së tij me disa thija, tue ia zbulu dhambët e bardhë, - ...unë gjuhën gjermane nuk e dij, rrugët nuk i dij. A po don me më humbë dikah a?
Dhe qeshi me za. Qesha edhe unë, sepse kurrë nuk e kisha ndëgju të kishte thanë diçka të këtillë. Ishte shumë krenar, shumë i dashun dhe e kishte shumë mërzi që të kërkonte diçka qoftë edhe nga miqtë e tij ma të ngushtë. Tue e dijtë këtë i thashë:
- Shiko, me dashë burrat e heqin ramazanin me kah krejt!
- A po a?
- Po qebesa! Shkojmë bashkë.
- Po të baj telashe bre! – ma ktheu ende pa e përfundu unë fjalinë.
- Qenka shkru m’ia mësy bashkë. – ia preva shpejteshpejt.
E njoftova mikun tem për ndryshimin dhe aj më tha se nuk kishte problem as për dy bileta. Me të kështu ishte gjithmonë.
Mbas një udhëtimi aventuresk që duhet me u rrëfy ndonjëherë tjetër, u gjendëm në Ausburg. Kufinin çeko-sllovako-gjerman, i cili një natë ma parë ishte ba tashma kufi çeko-gjerman, e kaluem ilegalisht. Augsburgu ishte qytet i vetëm që ma përkujtoi Prizrenin. Por një Prizren i rreptë, i ashpër, pa atë butësinë dhe ngjyrat e ambla të qytetit tem.
Arrijtëm vonë mbasdite dhe gurët e qytetit shkëlqenin prej një shiu që si cub i kishte lanë gjurmët dhe ishte zhdukë. I kishte la fytyrat e godinave dhe i kishte ba me u dukë ma të gjallë. Prej stacioni ecëm në kambë deri në lagjen ku jetonte dhe punonte Gjelosh Gjokaj. Profesori jem kishte qenë disa vite ma parë. Por e kishte harru. U orientuem nëpërmjet hartash të qytetit. Dhe mbas nja gjysë ore u gjendëm para dyerve që Profesorit tem iu kujtuen menjëherë. Shtypëm zilen dhe doli fytyra me mollëza malësori e bacë Gjeloshit.
U përshëndetëm dhe vetëm kur hymë brenda e kuptova se studioja dhe banesa e tij kishte një shikim të bukur kah lumi. Ishte natë dhe shihej vetëm shkëlqimi i dritave që pasqyroheshin në majat xixëlluese të valëve të lumit. Muret e studios ishin të mbushuna me piktura e grafika periudhash të ndryshme të krijimtarisë së tij. Në një kand ishte një bibliotekë e vogël. Dy kauça të thjeshtë por të bukur në trajtë L-je. Në një kand ishte një shtafellaj shumë i mirë dhe i madh. Kurrë s’kisha pa një të tillë dhe sytë më mbetën në të.
- Asht shtafellaj shumë i mirë! – më tha bacë Gjeloshi, tue më pa të mahnitun para tij e tue kalu me dorë nëpër të si tue prekë një kalë të racës ma të mirë. – E kam ble shumë shtrejtë, por ia ka vlejtë.
- Gjithsesi. Qenka ma i miri shtafellaj që e kam pa në jetë. – ia ktheva.
Profesori jem kishte marrë një mori punimesh edhe të kolegëve të tij, profesorë të Fakultetit të Arteve, për me i shitë, sepse edhe ata kishin nevojë për të holla. Gjelosh Gjokaj ishte njeriu që i mbante gjallë kolegët e tij të dikurshëm në Prishtinë, tue organizu shitjen e punimeve të tyne në Gjermani. Ishte një punë që e bante me shumë dëshirë. Ishin kohë shumë të vështira.
Në bibliotekën e bacë Gjeloshit gjeta vepra të shumta të Martin Camajt, të periudhave të ndryshme. E kishte pasë mik për krye dhe e mbante si një nga njerëzit ma të dijtun që kishte taku në jetë. Kishin kalu bashkë shumë ditë. Kishte ba ilustrimin e shumë veprave të tij. Një ditë mora në dorë një enciklopedi italiane. Ndërsa aj, tue buzëqeshë me modesti, më tha:
- Kqyr se po zatetë kund në mue e po habitesh...
- Këtu? – u habita.
- Po zhburrnohem pak e po të thom që jam aty. Si piktor ama, jo si filozof!
Qeshëm që të tre.
Vërtet emni i Gjelosh Gjokajt ishte vu në enciklopedinë italiane. Me 1977 kishte fitu në një konkurs kombëtar italian për ilustrimin e librave të tre poetëve hermetikë ma të mirë italianë: Salvatore Quasimodosë, Eugenio Montales dhe Giuseppe Ungarettit. Dhe mbahej si një nga grafistët e dalluem në Itali.
- Me ato pare kam ble një shpi në Romë, - më tha për me mujtë me ma shpjegu se sa i madh kishte qenë shpërblimi.
Brenda disa ditësh u organizuem mirë në atë shtëpi dhe studio të bacë Gjeloshit. Në studion dhe në presën e tij, unë dhe Profesori, shtypnim grafika të piktorëve të shumtë gjermanë dhe paguheshim për këtë. Dhe bacë Gjeloshi nuk na linte të pagujmë për asgjë, as për ushqim, as për fjetje. Na thoshte t’i rujmë paret që të kishim kur të ktheheshim në Kosovë. Në ndërkohë organizoi edhe shitjen e punimeve të Profesorit dhe të profesorëve të tjerë të Prishtinës. Mbas disa javësh, kur u kry shitja e të gjitha punimeve që kishim sjellë, edhe e atyne të rejave që i kishim shtypë në studion e bacë Gjeloshit, Profesori jem u kthy në Prishtinë. I lumtun që kishte siguru jetesën edhe për një apo dy vite. Jo vetëm për veten, por edhe për shumë kolegë të tjerë.
Unë mbeta me bacë Gjeloshin deri kah fundi i marsit.
Një ditë prej ditësh baca Gjelosh u kthy i hareshëm. Sytë i shkëlqenin.
- Agim, - më tha, - kam një lajm të mirë. Kam një ofertë për me i pikturu afresket e një kishe këtu në Augsburg. Pagesa asht marramendëse. E bajmë bashkë na të dy. E bjen edhe familjen tande këtu. Punojmë bashkë.
Unë e shikova pak me dyshim e pak me habi.
- O baca Gjelosh, krejt në rregull kjo, por unë nuk kam lidhje me pikturim afreskesh. Duhesh me e gjetë një tjetër për këtë punë.
Aj i zgurdulloi sytë e me një zemrim përzi me habi me tha:
- Ç’po flet ore ti? Po ti a je me profesor Gjeloshin këtu a je me çoban? Po s’asht gja puna e afreskeve, mësohen saora! Unë të mësoj për dy ditë. Lene ti këtë punë! Asht vetëm teknikë e re pikturimi. Unë e dij fort mirë.
Kjo më gëzoi edhe mue, natyrisht. Por marrëveshja, sa isha unë, nuk ndodhi. Si duket projekti ishte ndalë për një kohë. Disa javë ma vonë u ktheva në Kosovë. Ndërsa koha e kalueme me Gjelosh Gjokajn më mbeti e paharrueme. Në studion e Gjelosh Gjokajt takova shumë artistë gjermanë, kritikë të artit, profesorë të ndryshëm që vinin për me ble piktura ose pse ishin miq të bacë Gjeloshit.
Për në Milesh pa e ba mend fare
Në tragetin Bari-Tivar gati gjithë natën bamë muhabet tue kallxu për vitet që nuk ishim pa. Folëm për Profesorin, të cilin nuk e kisha taku as unë për shumë vite tashma. Të nesërmen në mëngjes kur anija iu afru portit të Tivarit, baca Gjelosh më tha që ta pres në dalje. E shikova me habi e aj ma ktheu tue buzëqeshë:
- O Agim, a ke pa e a ke ndëgju ndonjëherë malësori me marrë udhë pa kalë?
Doli me një makinë të tij të bardhë e të gjatë. E hapi derën e më tha:
- Qysh po të duket pela jeme?
- E bukur fort! E paske veshë mirë me petka nusnije! – ia ktheva!
Pak para se me qeshë e ndoqi një e kollitun. U ndalëm në Ulqin. Por as unë, as aj s’po mun ndaheshim. E dinte tashma se nuk kisha qenë në Kosovë gati dhjetë vite e më tha:
- Hajt bre rrimë bashkë se Kosova s’ka ku ikë. Ku ka qenë deri tash, qaty ka me qenë.
Muhabetet s’po na soseshin. Ditën e dytë më tha se po don me shku për në Milesh, në vendlindjen e tij.
- Kisha pasë qejf me ardhë edhe ti. Asht katund që s’e ka kush. Edhe jam tue ndërtu një shtëpi temën aty. Kur të vij ndonjëherë mos m’ia zanë derën kurrkujt. Kam dëshirë me e dijtë edhe mendimin tand se qysh e kam ba shtëpinë...
- Mos me thuj dy herë, baca Gjelosh! – ia prita dhe aj e kuptoi se më kishte bashkudhëtar.
Mileshi ishte një katund i bukur. Një pjesë e shtëpive e shtrueme në fushë e një pjesë kacavarej tashma për një kodrine. Një grumbull burrash dolën dhe e takuen. Që të gjithë tue u mahitë me të e tue shprehë gëzimin që u kishte ardhë bashkëfshatari dhe kushërini. Bacë Gjeloshit i shkëlqente fytyra. Ishte me njerëzit e tij të cilët e njihnin mirë, e donin dhe e çmonin.
- Për hajër shtëpinë Gjelosh i Gjokajve! – vinin urimet një mbas një.
- E tesh, që e ke ba binanë atje majë kodret, ke ba një punë të mirë! – i tha një nga kushërijtë e tij.
- A mos po don me e ndërru me mue, tesh që hala s’e kam përfundu! – ia ktheu bacë Gjeloshi.
- Po prit, po ta thom. Ke ba një punë të mirë se kqyr tesh qysh i ka ra shpija jote, - dhe shtriu dorën në ajër kah shtëpija mbi kodrinë e bacë Gjeloshit dhe e çoi anash përmbi katund, - bash baraz me majën e minares së xhamisë...
- Qashtu i paska ra, qebesa. – fshani nën mustaqe bacë Gjeloshi tue mos e kuptu se ç’lidhje kishte kjo punë.
-...kështu, - vazhdoi kushërini i tij, - sa herë që hoxha e gjen mshelë xhaminë, mun me ardhë e me këndu ezanin prej shtëpisë tande se i bjen njësoj për nga naltësia.
Të gjithë ia plasën gazit.
Mileshi ishte një katund i ndamë më dysh për nga feja, më tregoi ma vonë bacë Gjeloshi. Gjysma ishin katolikë e gjysma tjetër myslimanë. Por shumica ishin Gjokaj dhe ishin kushërij mes vete, edhe myslimanët, edhe katolikët. Një nga kushërijtë e tij myslimanë në ShBA kishte financu ndërtimin e xhamisë dhe të një medreseje aty. Nuk mbahej mend të kishte pasë ndonjë problem mes tyne. Lidhja e gjakut ishte shumë ma e fortë.
Dita kaloi shpejt në Milesh. Ashtu qysh kaluen vitet prej asaj dite të largët. Unë vazhdova rrugën për në Kosovë ndërsa baca Gjelosh, mbas disa javësh, ishte kthy në Gjermani. U ndëgjuem edhe disa herë, herë tue e thirrë unë e herë aj. Herë tue ma gabu emnin, e herë tue dashë me u ndëgju me mue.
Me vite, zani i tij shkonte tue u zbehë. Derisa një ditë mora lajmin se zani i tij ishte kthy në ngjyrë. Aty në parajsën e tij të andrrueme.