Njeriu që me hapa
të shpejtë ecte rrugës Via Rippiete të Romës dhe depërtonte nëpër turmën e
njerëzve nuk dukej se ishte i veçantë. Shtatshkurtër, me mjekër të rrallë e
hundë paksa të shtrembër, ai linte përshtypjen e një qengji të drobitur i cili
futet në kope dhe aty e ndien veten mirë sepse askujt s'ia tërheq vëmendjen. Ai
ecte i menduar, derisa pelerina e gjatë dhe e murrmë i mbështillej e i
çmbështillej nëpër këmbë si valë e detit.
Sheshet e Romës
ishin të këtilla, përplot me tregtarë, zanatçij, fisnikë e çirakë. Kohëve të
fundit trazirat e tundnin gjithë Italinë dhe epiqendra e këtyre dridhjeve ishte
Roma, prandaj këtu njerëzit ishin më të hutuar, më të frikësuar e më të nderë;
nguteshin që sa më shpejt t'i kryenin punët e të prisnin si në ankth. Huadhënësit
vraponin pas parave të tyre dhe s'u hiqeshin qafet borxhlijve, qiradhënësit
kërkonin që pagesa prej tash të bëhej paraprakisht dhe çdo gjë që më parë i
ishte lënë mëshirës e durimit tash e kishte grabitur babëzia dhe ngutesa. Papa
Juli i II, ishte një papë më rigoroz e më parimor se paraardhësit e tij. Përveç
ujit bekues të altarit të kishës, përveç fjalëve të shenjta të Biblës, ai
dëshironte të kishte edhe dorën e fortë mbi besimtarët, sepse, siç duket
besimtarët pas 14 shekujsh predikimi të librit të shenjtë nga kisha, jo vetëm
që s'ishin kthyer për të mirë, pra, jo vetëm që s'ishin bërë besimtarë edhe më
të devotshëm, por kishin filluar të shfaqnin dyshime e mospërfillje të paparë,
jo aq në Librin e Shenjtë, sa në zëvendësin e Perëndisë në tokë, në trashëgimtarin
e Birit të Zotit, në Papën. Herezia ishte përhapur si murtajë, dhe kjo mund të
pikasej vetëm pasi e kaplonte plotësisht shpirtin mëkatar të njerëzve, tek
atëherë mund ta shquaje se cili mund të ishte ai që i kishte bërë bisht rrugës
së Zotit.
Njeriu me pelerinë
mallkonte fatin e vet të mbrapshtë që vazhdimisht kishte punë me papët. Me pleq
tekanjozë e, shpesh, të matufosur, pikërisht për shkakun se ky nuk ishte lundër
që mund t'i duronte erërat më çoroditëse që mund të frynin nga tekat e tyre.
Habitej se si, aq papë që i përcolli në botën e përtejme, asnjë që e trashëgoi
tjetrin nuk i ngjau të parit as për fije floku; secili kishte shije tjetër për
artin, mendime tjera për njerëzit, ëndrra tjera për botën... Nëse i pari
predikonte paqen dhe dashurinë që duhej të mbretëronte ndërmjet njerëzve, i
dyti menjëherë shpallte luftëra të shenjta e rraskapitëse, ndërsa i treti
montonte në nyjat e hierarkisë kurthet e intrigave të cilat lenin pas kufomat
me gojë të shtrembëruara e plot shumë dhe kupat e rrëkëllyera e të spërkatura
me nga pak helm. Kështu, fatkeqësia e tij ishte se kardinalët bëheshin papë në
pleqëri. Si të tillë shpesh ishin të çuditshëm në sjelljet e tyre, ashtu siç
dinë të jenë pleqtë të shqetësuar që vdekjen e kanë shumë afër. Ata nuk arrinin
ta sendërtonin asnjë plan të tyrin sepse jetonin pak, pasi bëheshin papë dhe
vdisnin. Por ai hallin nuk e kishte këtu, sepse papnia, mëkatet dhe sevapet,
ishin çështje e hierarkisë kishtare. Por e keqja ishte se ky duhej të bëhej
skulptor i tekeve dhe dëshirave të papëve, ngaqë sapo njëri porosiste një vepër
artistike, s'kalonte shumë kohë dhe vdiste, vinte në vend të tij një papë krejt
i kundërt me këtë të parin dhe vinte edhe urdhri që të ndalej puna në veprën e
pakryer e të nisej puna në një vepër të re. Kështu i mbeteshin veprat e
pakryera. Apo dinte të ngjante edhe tjetra, siç i ngjau me papën e fundit, i
cili kërkoi nga ai që ta lërë skulpturën dhe të pikturojë në muret e Kapelës
Sikstine! Ky më nuk ishte porosi, por dënim!
Këto re të zeza të
mendimeve iu tërhoqën kur para tij iu shfaq gjelbërimi dhe aroma e kopshtit të
Medicive.
- Zotëri më ndiqni
ju lutem, hirësia e tij ju pret! - i tha shërbëtori i cili e hapi derën e madhe
të korridorit.
Kur hyri në
sallonin e madh, në ballë e pa kryqin e madh. Në fund të sallonit qëndronte
Giovani Medici, kardinal i Vatikanit, i veshur në të kuqe dhe i stolisur me një
buzëqeshje të lehtë. Michelangelos ai iu duk më i trashë nga koha kur e kishte
takuar për herë të fundit. Kushëriri i tij Giulioja, shoqëruesi i tij i
pandashëm nuk kishte ndryshuar shumë.
* * *
Përballë tyre
qëndronin edhe dy të huaj: njëri i trashë e i shkurtër, me një veshje që e
bënte të dukej edhe më i plotë, dhe një tjetër i gjatë, fytyrëgdhendur, i
hijshëm e serioz e me sy të ënjtur si i pagjumë. Për nga veshja dukej se ishte
prift, por qëndrimi i tij i ngjante më tepër një oficeri të kalorisë.
- Oh, Michelangelo,
i dashuri mik! Mirë se erdhe! - klithi Giovani Medici i kapluar nga një ndjenjë
e mallëngjimit. Zëri i tij i njëtrajtshëm e i trashë ia kujtoi Michelangelos
Lorenzo Medicin, të atin e Giovanit, atë burrin e shkëlqyer e të urtë që bëri
aq shumë për Firencën dhe për artistët e saj.
- Mirë se ju gjej,
shkëlqesia Juaj! Gëzohem që Ju shoh prapë shëndosh e mirë e të lumtur si ma do
zemra të Jini përherë! - ia ktheu skulptori dhe posa provoi të përkulet.
Giovani e kapi për krahu dhe e përqafoi. Michelangelo u prek thellë nga
mirësjellja e tij. U ul në një ulëse aty pranë derisa Giovani e prezentoi:
- Mirë u bë që
erdhe më herët sepse mund të të prezentoj me mysafirët e mi të nderuar. Ky
është miku i familjes sonë, Michelangelo Buonarroti, skulptor dhe tash edhe
piktor! Ndërsa këta - kardinali u kthye kah dy të huajt - janë N.N. pronar i
shtypshkronjës dhe Marin Bardheci, prift dhe shkrimtar i veprës "Mbi jetën
e princërve" dhe i veprës "Rrethimi i Shkodrës"...
Të dy palët u
shikuan dhe u përshëndetën me lëvizje të kokës.
* * *
- Për shëndetin dhe
jetën e gjatë të kardinalit tonë! - ngriti kupën e tij Jakoppo Scriba, një
tregtar i pëlhurave që tash ishte bërë mbret i tregut të Romës. Të gjithë të
pranishmit ngritën kupat. Në këndin e majtë të tavolinës rrinin Michelangelo
dhe Marin Bardheci. Pranë prift Marinit skulptori fjorentinas dukej krejt i
imët por këtë e kompensonte me zërin e trashë e depërtues.
- ...jo, jo,
s'dëshiroj të më keqkuptoni, - vazhdonte bisedën Michelangelo - jo pse kam
lindur aty, por Firenca më frymëzon. Ajo të bën artist...
- Në Firencë kam
qenë para shtatë vjetësh... apo më gjatë, nuk më kujtohet. Me cilindo
fjorentinas që kam biseduar secili doemos ma ka përmendur Lorenzo Medicin, të
atin e Giovanit, - tha Marini.
- Imzot Lorenzo!...
- e ndërpeu bashkëbiseduesi i tij - Ah, njeri i shkëlqyer. E kam njohur atë
burrë të shenjtë, dhe, nëse doni tua them të vërtetën troç: nëse për të gjithë
artistët e Firencës ia kanë borxhin më të madh dikujt atëherë ky është Lorenzo
Medici!
- Atje e kam parë
atë Davidin Tuaj. Është i thjeshtë dhe madhështor! Më ka mahnitur njohja e
shkëlqyeshme e anatomisë së njeriut nga ana juaj! - tha Marini i habitur.
- Çështja e
anatomisë... - ia ktheu Buonarroti, dhe e kroi ballin duke e shikuar thellë
në sy epirotin se mos e tradhtonte diç shikimi i tij i ngurtë, por u bind se
ishte pyetje e sinqertë e vazhdoi - ...çështja e anatomisë është bisedë për
ndonjë rast tjetër sepse e dini edhe vetë se sa lehtë këtu e shpallin njeriun
sekretar të djallit!
- Po, po... Por
këtu në Romë e ushtroni profesionin tuaj apo...
- Puna ime në Romë
vajti si puna e dashit që shkoi t'i marrë brirët e i la edhe veshët: erdha me
porosinë që të punoj skulptura e sosa në muret e Kapelës Sikstine ku po pikturoj! O Zot, kurrë
s'kam dashur të pikturoj! Kurrë! Dëshiroj ta kryej sa më shpejt e t'i kthehem
gurit e mermerit!
- Në Kapelën
Sikstine e di që ka pasur ca piktura, e aty është, më duket, edhe piktura e
famshme "Dorëzimi i çelësave" i Peruginos i cili më ka mahnitur sepse
e ka një zgjidhje të mahnitshme nga ana e perspektivës, por edhe Boticelli dhe
Pinturecchio janë aty më duket.
- Po, Perugino
është vërtet i mirë, por tash nxënësi i tij, Raffaello Santi më duket se është
edhe më i talentuar.
- Këtë nuk po e
njoh.
- Është i ri dhe më
duket se ka nisur punën në Pallatin e
Vatikanit.
- Edhe Ju do ta
bëni ndonjë pikturë në atë brez të murit?
- Jo. Tash unë
pikturoj sipërfaqen ndërmjet shtyllave mbi ato piktura të vjetra dhe tërë
tavanin!
- Tërë tavanin!? Po
ai tavan është mjaft i lartë!
- Po, por i kam
vënë skelat deri lart dhe puna tash për tash më shkon mjaft mirë. Por ju po më
habisni sepse keni njohuri edhe për ne, shkarravitësit e mureve!
- Mos, ju lutem,
mos e përçmoni punën Tuaj fisnike, Ju e bëni punën më të bindshme dhe më depërtuese për
njerëzit, sepse shumica përtojnë të lexojnë libra e të ulen në biblioteka, por
nuk ka njeri që nuk kënaqet me pikturën dhe skulpturën sepse ato, megjithatë, i
mbizotërojnë shpejt mendjet e njerëzve. Me piktorë të shumtë kam pasur shoqëri
në Maqedoni, sepse kam qenë mbikqyrës financiar i piktorëve që i punonin
freskat në kishat tona kështu që i kam ndjekur hap më hap dhe kam kaluar një
pjesë të jetës me ta.
- Atëherë, pasi
puna qëndroka kështu, vazhdoje këtë punë edhe këtu në Romë, e le të të shkojë
jeta me piktorë... - tha Michelangeloja duke buzëqeshur ndërsa Marini mbet i
hutuar nga fjalët e tij.
- Nuk po Ju kuptoj?
- Kam vënë si kusht
që derisa të punoj në Kapelën Sikstine të mos hyjë askush, përveç Papës dhe
Urbinos, shërbëtorit tim, por si duket më duhet t'i bie mohut. Nëse keni
mirësinë mund të më vizitoni kur të doni në Kapelë.
- Oh, ju falem nderit!
Ndihem shumë i nderuar!
- Po ju ç'bëni tash
këtu në Romë? Me se merreni?
- Jam duke e
përgatitur një jetëshkrim të princit të ndritur të epirotëve, Gjergj Kastriotit
Skënderbeut, me vdekjen e të cilit fati ia ktheu shpinën Atdheut tim.
- Për Gjorgjo
Kastriotan Skanderbigon kam dëgjuar shumë dhe jam mahnitur me trimëritë e këtij
zemërluani maqedonas, - tha Michelangelo e vazhdoi - dhe përherë kam menduar se
ky trim meriton një skulpturë të madhe të shkëlqyeshme midis Romës. Por sa herë
e kam lodhur kokën kurrë s'kam arritur në një përfundim se si do të mund t'i
përmblidhja të gjitha virtytet e këtij fatosi shqiptar e t'i paraqisja në një
skulpturë. E kam ndjerë veten të vogël para tij. Dhe më duket se vështirë do ta
bëj ndonjëherë. Mendoj se jam edhe xheloz, ngaqë artistët nga një vepër të
tyren e ruajnë vetëm për vete dhe nuk e realizojnë kurrë, e kjo vepër për mua
më duket se pikërisht do të jetë kjo për Skanderbigon ajo që s'do ta bëj kurrë
e do ta ruaj për veten time.
Atë veprën tuaj për
rrethimin e Shkodrës s'e kam lexuar, dhe Ju lus të më falni, por një mik imi më
ka rrëfyer se s'ka fjetur netë të tëra pasi e ka lexuar atë. Thotë se ka qenë
tragjedi e paparë por edhe trimëri e padëgjuar e kështjellarëve!...
Bisedën e tyre
papritmas e ndërpreu hyrja e një grupi të gaztorëve dhe muzikantëve. Gumëzhima
e njerëzve u pashit, por morën hov të qeshurat e zëshme.
* * *
- Sinjor Barlleci?
Le të hyjë menjëherë!
- Unë e ndala sepse
ju keni thënë se përveç Papës askush nuk guxon të hyjë në Kapelë. - tha Urbino,
shërbëtori i Michelangelos.
- Tash vlen tjetra:
përveç Papës dhe sinjor Barllecit, u kuptuam? - tha Michaelangelo dhe nisi të
zbresë nga skelja.
- Siurdhëroni
zotëri Buonarroti! - tha roja dhe u tërhoq kah dera. Së shpejti në sallë u duk
trupi i gjatë e i drejtë eshtragjerë e i papërkulur nga mosha i Marin
Bardhecit. Fytyra e tij serioze mori një pamje të hareshme kur u përkul dhe
përqafua me Buonarrotin.
- Mirë se erdhe në
pallatin tim! - tha Michelangelo duke hapur krahët.
- Mirë se ju gjej
shkëlqesia juaj... - ia ktheu Marini duke u përkulur si para një mbreti. Salla
jehoi nga të qeshurat e tyre.
- Ju e paskëshit
mjaft mirë në krahasim me atë se si m'u ankuat atë natë! - fliste Bardheci duke
shikuar me kureshtje muret ndërmjet trarëve të skelave.
- Le të ma shtrojnë
me flori se brushën dhe ngjyrat nuk mund t'i dua. Jo! Uluni, uluni... - tha
skulptori i pluhurosur e i zhyer i tëri me ngjyrë.
- Jo, jo, kurrsesi!
Nuk dëshiroj t'jua ndërprej punën. Vetëm vazhdoni punën dhe shpresoj që prania
ime nuk do t'ju bezdisë.
- Mua nuk më bezdisin
njerëzit të cilët e njohin dhe e duan artin. Por më duhet doemos të qëndroj
atje lart - tha ai dhe tregoi me gisht kah tavani.
- S'ka rëndësi, do
të ngjitem edhe unë atje lart.
- Vërtet?! Harrova
se ju keni qenë me piktorët dhe e dini rehatinë e tyre... Atëherë le të
ngjitemi lart.
Që të dy,
dalëngadalë, nëpër shkallët e improvizuara, u ngjitën deri në skelën kur para
tyre u gjend i vizatuar skica e profetit Isai. Kërcëllimat e shkallëve të
improvizuara Marinit ia kujtuan Shkodrën dhe dhjetëra shkallët e këtilla prej
nga gratë dhe më të rinjtë ngjiteshin dhe u ofronin luftëtarëve në ledhe
shigjeta, gurë e katran të shkrirë. Klithmat, era e djersës, duart e
përgjakura, grumbulli i kufomave iu vërtitën si vetëtimë nëpër mendje.
- Tërë jetën po e
vras mendjen, - jehoi zëri i Michelangelos i cili e kthjelli dhe e shkëputi nga
skenat e lemerishme që asnjëherë nuk po i shqiteshin nga mendja - me një të
vetmen pyetje, dhe gjithmonë vetes ia them të njëjtën përgjigje:
"Michelangelo, a ia qëllove mirë kur vendose të bëhesh
skulptor?" Dhe i them vetes:
"Po! Asgjë më të mençur s'ke bërë në jetë. Nuk e sheh?"
Dhe më duket se
përherë jam i kënaqur, Ndonjëherë më kap tmerri kur mendoj se çfarë do të
ndodhte me mua po të mos merresha me skulpturën. Do të isha një kufomë e gjallë
që shëtitet rrugëve... Lugat! Lugat do të isha. Ja ky pikturim i shkretë më
plaku për dhjetë vjet më shumë para kohe.
Jehona e zërit të
tij e ndiqte veten nëpër këndet e kapelës si maçorri bishtin e tij.
- Gdhendja,
gdhendja! Ja kjo është ajo e vërteta! - tha me kënaqësi.
- Po o mik, - foli
Bardheci e vazhdoi - gdhendja sjell gdhendjen! Nuk e gdhend vetëm ti gurin, por
edhe guri të gdhend ty. Është aty një ndeshje e çuditshme, një gërvishtje e
ndërsjellë, një luftë e pambarim...
Michelangelo fërkoi
dy tri herë brushën mbi draperinë e verdhë që ti rendiste më mirë mendimet e
tha:
- Lufta është
burimi i të gjitha gjërave apo jo? Pajtohesh me atë ho skoteinós-in, të errëtin e Greqisë. Por ky adhurim i tij për
luftën mua më duket ngapak i tepruar. Kjo ndoshta ka ardhur nga shkaku se
Grekët e lashtë s'kanë mundur ta ndiejnë hyjnoren në një të vetmen por e kanë
shpërndarë në katër përbërës! E ato sipas tyre i bashkon lufta!
- Edhe te ne të
krishterët janë tri përbërës në një: Shën Trininë. Dakord, numërohet si një por
është unitet i të triave. Ato i bashkon dashuria. Për ne Trinia është
shenjtëri, ndërsa për paganin Heraklit zjarri është kryesori sepse në të lufta
është më e shprehur.
Skela e gjatë
kërcëlloi pasi Michelangelo bëri disa hapa prapa e shikoi pozicionin e profetit
Isai. Pastaj e la brushën, zuri vend pak më lart në një tra dhe si njeri i cili
një kohë të gjatë e bart gurin në zemër dhe në një çast vendos ta heqë nga zemra
tha:
- Miku im i mirë,
unë do ta pranoja luftën vetëm e vetëm me një kusht. Mirë e thatë se unë bëj
luftë me gurin... Këtë e thatë bukur. Por kjo është vetëm një lloj i luftës,
është luftë për përsosmëri, për dëshmi se në kohë dhe në hapësirë të caktuar ka
jetuar një qenie me emrin Michelangelo Buonarroti, luftë për bukurinë, luftë
artistike apo si dreqin ta quaj... Këtë luftë e pranoj dhe do ta bëj pa kursyer
asgjë! Por aty ku derdhet gjaku e mishi copëtohet prej aty ku derdhen idetë e
guri copëtohet është dallim i madh. Në
të parën gjërat shkatërrohen, në të dytën gjërat zbulohen, krijohen, përsosen -
e përfitojnë harmoninë e tyre për të cilën kanë gjakuar që nga zanafilla. Merre
me mend gurin i cili ka qenë në zemër të malit, shpërthen dhe del në sipërfaqe.
Dikur qe një shkëmb si mija e miliona shkëmbij dhe unë, aty, e zbuloj të
fshehur Davidin... Merre me mend edhe sa shkëmbij janë, edhe sa Davidë rrinë të
fshehur nëpër të gjitha malet... O Zot! Vetëm duhet të zbulohen, t'u hiqet
lëvozhga...
Marini e shikonte
heshtas. E paramendonte ngapak të tillë - ëndërrimtar. Ndiente se ai dëshironte
të vazhdonte të fliste prandaj vetë heshti.
- ... kur u rrethua
Firenca dhe pritej të kriste lufta në ledhet e qytetit unë një këmbë e para ika
në Romë. Fjorentinasit më quajtën tradhtar! - vazhdoi Michaelangeloja, dhe si
duket u shfry pasi e tha atë që e sëmbonte në zemër. - Por si të vdisja unë! Si
të lejoja që një shigjetë e rastësishme e ndonjë leshkoje të më vriste?! E di,
ata mendonin se mua më dhimbsej jeta. Por, jo, or mik, jo. Mua jeta nuk më
dhimbsej fare. Por si t'i lija pa i realizuar gjithë ato skulptura që i kisha
në kokë? Si t'i lija jetimë të gjitha veprat e mia? Asgjë nuk është po t'i lësh
një grumbull fëmijësh jetimë... Rriten disi, por kur i lë idetë jetimë kush i
rrit ata? Askush! Ato mbarojnë përgjithmonë. Dhe njerëzit e zakonshëm kurrë nuk
do të mund t'i kuptojnë dot artistët: atyre nuk u dhimbset jeta e tyre - u
dhimbset jeta e veprave të tyre!
Michelangelo nuk e
priti përgjigjen e Marinit, por e kapi brushën dhe u hodh prapë mbi profetin
Isai. Ia zgjati hijen në llërën e dorës në të cilën e ishte mbështetur profeti.
Gishtat e tij depërtonin ashpër jashtë mjekrës së thinjur. Edhe profeti ishte
i menduar e i mrrolur dhe Michelangelos iu duk se ai pajtohej me çdo fjalë të
tij.
- Nga vështrimi ynë
guri përsoset kur e gdhendim, por nga vështrimi i gurit ai shkatërrohet apo jo
- tha Bardheci për të mos e humbur fillin e muhabetit, por edhe duke i ikur
pikës së bisedës ku e sillte me dhembje Buonarroti. Si duket ai ndihej ngapak i
poshtëruar. Apo e kishte kuptuar se ishte frikacak dhe tash kishte dëshirë të
rrinte e të bisedonte me një që kishte kaluar tmerret e luftës dhe të shihte
ç'veçori kishte një qenie e tillë.
- Dakord, nëse e
shpirtëzojmë gurin! Por, të kuptohemi, për mua e bukur është kur sendit ia heq
të tepërtat siç bëhet në skulpturë e jo kur ia shton ato që i mungojnë siç
bëjnë piktorët me brushë. Këtë ia pata thënë edhe Leonardo Da Vinçit në një
rast, e ai më tallte sepse thoshte se skulptura është e ngushtë, tepër e
rrudhur dhe se një punë të tillë mund ta bëjnë vetëm njerëzit pa imagjinatë. A
s'po e dëshmoj se kjo është marri?
- Ju thatë se e
ndani luftën në atë artistike dhe në luftën e marrë e të kotë...
- Po. Sepse a e
dini pse bëhen luftërat? Ngaqë kështu u teket princave dhe të marrëve tjerë të
cilët s'kanë asnjë ide, asnjë ëndërr. Luftojnë për të pushtuar toka të reja,
pasuri më të begatshme, këto janë ëndrra për ta, ngase ata s'kanë shpirt të
artistit dhe si pasojë, për mua. S'janë njerëz sepse në varr marrin vetëm një
thes eshtrash e një grumbull dhé mbi to. Asgjë tjetër. Pa më thuaj kujt i
mbeti Troja, pasuria e tij, mllefi dhe trimëria e Akilit, gjama dhe dhembja e
Priamit? Kujt? Askujt. Që të gjithë janë bërë hi e pluhur. Fatkeqësia e kësaj
bote është se më shumë lindin njerëz të marrë sesa të mençur. Vetëm kafshët dhe
të tillët që bëjnë luftëra nuk kanë ide dhe ëndrra artistike, më kuptoni? A
mund ta paramendoni njeriun pa ëndërr artistike? Ja ku po ju them: një qenie e
tillë është më e rrezikshme se bisha.
- Edhe unë kam
menduar një kohë të gjatë për këtë. Por sa herë që jam përpjekur t'i ndaj s'kam
pasur kurrë sukses, sepse si duket lufta është, megjithatë, ecje përpara; është
ndeshje me atë që s'do të ecë përpara... Në art kjo është ndeshje të
papërsosmërisë ideore me përsosmërinë ideore, ndërsa lufta në shoqëri është
aftësi për të jetuar dhe paaftësi për të ekzistuar fiset, racat, popujt...
Ideja e përsosur e mund idenë e papërsosur, populli i aftë e mund popullin e
paaftë. Lufta është, si duket, fat i përhershëm i gjinisë njerëzore prandaj
s'po përpiqem ta dalloj...
- Më duket se kur
po flisni kështu gjithmonë ju del përpara Shkodra juaj dhe lufta që bëtë
atje?...
- Desha ta them
edhe këtë, se ata që mbetën në Shkodër e ndër ta edhe unë, dhe ata që kanë
mbetur në Firencë kur ju keni ikur janë vetëm njerëz të cilët s'kanë pasur ku
dhe si të ikin, e nuk kanë ndenjur pse kanë qenë më trima apo qytetarë më të
denjë të Firencës. Nuk ka njeri që nuk ia ka frikën luftës...
Por në Shkodër -
pasi e zutë në gojë - nuk u bë luftë, jo! Në Shkodër u bë përmbytja!
Treqindepesëdhjetë mijë barbarë kundër nesh pesë mijëve sa kishim mbetur në
kështjellë. Dhe prapë s'mundën të na mposhtin me forcën e armës. Ndonjëherë
mendoj se i madhi Zot na vë në sprova të rënda, në tundime për të cilat mendon
se kurrë s'do të mund t'i bësh ballë. Ndoshta në luftë vihemi në sprovë që të
shohim se ku qëndron ndryshimi midis natyrës hyjnore dhe asaj njerëzore. Kështu
njerëzit e kuptojnë se kanë lindur edhe për ta parë vetveten në një pasqyre të
tmerrshme tundimi...
- Habitem me ju,
maqedonasit!... Vërtet, habitem se sa tmerre i keni kaluar në Atdheun tuaj dhe
prapë luftoni me mish e me shpirt për atë që të ktheheni sa më parë e të
luftoni për t'u çliruar.
- Çdo qytetar, çdo
bir i Atdheut, e ka për borxh që ta derdhë edhe pikën e fundit të gjakut për
dheun ku ka lindur e ku është rritur. Kjo nuk është vetëm frazë poetike, por
një e vërtetë e madhe të cilën njeriu herët apo vonë e kupton. Edhe krejt Romën po të ma jepnin, nuk do të mund ta shkëmbeja me një kaçubë të Shkodrës, sepse
ajo që është e jotja mbetet e jotja. Sendi i huaj, me kalimin e kohës, bëhet
gjithnjë më i huaj. Fatkeqësinë e vet njeriu nuk mund ta ndajë me askënd. Atë
duhet ta mundë vetë që të bindet se e ka mundur.
- Kjo po më habit,
dhe mendoj se këtu ndryshojmë mjaft: unë fjala vjen, jam fjorentinas, por si i
tillë kam lindur krejt rastësisht. Do të mund të lindja diku tjetër, poende do
të mund të lindja e të merrja pjesë si ushtar në palën kundërshtare apo jo?
Prandaj s'ia vlen të luftohet... Megjithatë është mirë të shkohet sipas asaj të
Krishtit: nëse dikush ta qëllon në faqen e majtë, ktheja të djathtën!
- Eh, miku im i
mirë, - u shfry i mallëngjyer Marin Bardheci e vazhdoi - këtë që e thatë është
një gjë shumë interesante. Në ato ditë të vështira, por madhështore për
Shkodrën time, ky rrëfim dhe kjo thënie u hesht. Ditë të tëra, javë të tëra
priftërijtë s'e hapnin dot këtë faqe. Jo se u kishte urdhëruar kush, jo se dikush
u kishte thënë së paku si këshillë, jo! jo! As s'e lexonin në mesha, as e
përmendnin në fjalime. As në mes vete kurrë asnjeri s'e hapte këtë bisedë. Ndërsa
lufta vazhdonte çdo ditë e më rreptë; bombardimet e herëpashershme ia zunë
vendin breshërive të tëra e të pandërprera. Kështjellarët luftonin si luaj. Dhe
si në çdo fillim vdisnin ata më të mirët e më trimat. Pas sulmeve, kur barbarët
lodheshin e pushonin, njerëzia mërmëritnin më vete lutjet. Mblidheshin në kishën
e Shën Markut dhe përherë i bishtnonin kësaj fjalie. Dhe një natë ngjau ajo që
e prisja me frikë kaq ditë. Një grua e tmerruar ngase dy fëmijët e saj ia
kishte ndrydhur për vdekje një gjyle e barbarëve, iu afrua Atë Bartolomeut, ia
puthi dorën e me sy të çakërdisur nga dhembja tha:
"O Atë, a s'është kjo,
lufta jonë, e kotë?... Dy fëmijët e mi u ndrydhën... s'janë më... Por kjo tash
nuk më dhemb aq shumë, sa më tmerron frika se të gjithë fëmijët tjerë, të
gjithë ne do të na gjejë i njëjti fat... Imzot, a s'thotë Biri i Zotit tonë të
lumnueshëm, Zoti Krisht, po të qëlloi dikush me shuplakë në faqen e majtë ti
ktheja të djathtën? A s'do të ishte më mirë..." "O grua e mirë - i
pati thënë Atë Bartolomeu i qetë dhe me një ndjenjë se shpëtonte nga një barrë
e madhe që e kishte bartur tërë kohën, e unë u pata ngrirë në vend dhe nuk e
pata ditur si do t'i përgjigjej. - Kthimi i faqes sonë të djathtë, zonjë e
nderuar, është fikja, zhdukja jonë nga faqja e dheut. Po t'ia kthejmë edhe
faqen e djathtë, ne nuk do ta njohim Jezu Krishtin, qoftë lavdëruar në qiell,
për Zot e Shpëtimtar tonin... Sepse ky barbar nuk do të na qëllojë me shuplakë
në faqe, por do të na kapërdijë krejt! Do të na kollofisë, bijë, do të na kollofisë...
Ajo nuk mundi të
thotë asgjë. Eci.
E ndjeva se Atë
Bartolomeu mbet megjithatë i mëdyshur. E dinte se nuk i tha asgjë. Gati asgjë.
Edhe në vazhduam të
ecim nëpër rrugicat e mbushura me trarë të djegur e mure të rrënuara. Jashtë
mureve të kështjellës dëgjoheshin klithma sulmi, si pallje, të akinxhijve. Kur
hymë në kishë Atë Bartolomeu e ndiente veten disi fajtor që nuk mundi t'i
përgjigjej deri në fund e si deshi asaj gruaje. U mbështet në tavolinë, më
shikoi drejt në sy e pastaj më tha:
- Dëgjo biri im,
nëse ti mbetesh gjallë e unë vdes, apo nëse ti vdes e unë mbetem gjallë, do t'u
themi njerëzve kudo në botë, këdo që do ta takojmë, me këdo që të flasim,
kujtdo që do t'i mbajmë meshë kudo qoftë se, në Shkodër tjetër qe Jezui.
Në Shkodër Jezui
tha :"Sy për sy e dhëmb për dhëmbë!"...
Atje në kishën e
Shën Markut e pashë të veshur me pancir, me mburojë e me shpatë. Vinte si
gjyqtar i Ditës së Gjyqit, të na gjykojë.
(1988)
Agim MORINA