KALORËSIT

Besa — besë!

Kali u turr në errësirë. Njëherit u duk sikur u përpoq ta tërhiqte gjithë rrugën e pallatit pas vetes dhe me përpjekje u mundua ta shqyente pëlhurën e pluhurosur të territ. Gjymtyrë pluhuri vrapuan pas bishtit të kalit. Pas ca çastesh degët e shelgut të madh thithën gjithë trazimin e derdhur dhe errësira, si lëkurë bualli, u shtrua prapë e qetë. Pallati dehej nga dritat, nga melodia e orientit, nga cakërrima e dollive, e në anën tjetër, si në zgjua bletësh, shkonin e vinin natë e ditë e ditë e natë lajmsjellësit nga të katër anët e botës, nga të trija kontinentet.

Kalorësi ngjitej e zdirgjej kodrave, brigjeve, grykave.

Prapa la detin ku lahej gjysmëhëna. Prapa mbetën xhamitë, hamamet, shatërvanet e kryeqytetit. Prapa mbetën krojet, dushkajat, gardhiqet, fshatrat, lehjet e qenve, urat, bujtinat, kafenetë. Prapa mbeti ajri i trazuar, degët e fjetura, zjarret e largëta, currat e thepisur. Shporet kafshonin pamëshirshëm sqetullat e kalit; era me duar të padukshme kapte kalorësin për pelerinën e zezë që si egërsirë e zënë përpëlitej në ajër. Goja e kalit shkumëzohej shpejt, djersët si milingona të lëngshme pushtonin trupin me plot muskuj, por kalorësi s’ndalej e s’ndalej...

Rrugës s’i gjendej fundi. Nata fshihte me mijëra rrugë e dhiare në gji. Vazhdimisht i dilnin para pyje, fusha, përrocka, shtëpi, gryka, tatëpjeta, kthesa, gropa, livadhe të reja, në këtë natë me gjysmëhënë. Jelet e kalit nga lagështia e djersëve, as që ngriheshin më valë-valë në erë, por ngjiteshin për qafën e djersitur dhe pikonin si gjethet pas shiut të madh. E nata dukej e amshueshme... Nata e bartte botën dhe, ndoshta, e sillte vërdallë kalorësin... Nata e djajve ka qenë dhe do të mbetet e tyre. Djajtë gjithmonë ëndërrojnë të kenë natë, ta kenë gjysmën jo më shumë. Dhe, ja, edhe Zotit ia kanë marrë gjysmën e ditës. Por djajtë janë dreqër dhe prapë do ta kërkojnë gjysmën e gjysmës, dhe prapë gjysmën e asaj gjysme,.. ngase dreqërit mbeten djaj, ata afrohen, kafshojnë, pushtojnë kështu: përmes gjysmave.

Derisa kalit, tashmë me këmbë të mpira, herë-herë i zbehej pamja dhe, ashtu turbullt, nga larg dukej ndonjë dritë si gacë e humbur, si dritë xeheje gjysmë të shkrirë, si yll i futur në gji të malit. Edhe kali sikur e dinte se i afrohej fundi vrapit të tij dhe s ’priste të shporohej. Shumë herë i pati rënë kësaj rruge ku duhej shkuar shpejt, e kurrë ngadalë, pa u ndalur askund dhe natën!

Gjysmëhëna u zhduk prapa shkëmbinjve të thepisur, e kalorësi u ndal para bujtinës aq shpejt sa kali u ngrit qirithi. Aty e priste një kalorës tjetër. Ky që tek arriti ia dorëzoi një trastëz në dorë e tha:

- Besa-besë!

Troku i kalit tjetër, si shigjetë e shkrehur, iu vërsul hapësirës së natës. Bufi nga maja e një lisi vështronte këtë vrap të çmendur të kalorësit që po zhdukej në kthesë. Fusha e gjatë sillte freski me valëvitjen e barit e me zhurmën e insekteve. Vetëm troku i rregullt që dalëngadalë afrohej e pastaj disi shpejt zhdukej në largësi duke e trazuar qetësinë e natës. Në ndonjë përroskë stërkalat e ujit fluturonin nëpër ajrin e freskët si të çmendura, e freskonin barkun e djersitur të kalit nga rënia e rëndë dhe e shpejtë e patkojve. Rruga dilte vazhdimisht përpara dhe provokonte me pambarimsinë e saj, herë e gjerë e herë e ngushtë, herë me gropa e herë e rrafshët, herë mbi kodër, herë në cep të malit, si një gjarpër shumë i madh, i mbytur e i hedhur pakujdesshëm mbi male, fusha e kodra. 

Prapa mbeteshin kisha e herë xhami... Prapa mbeteshin lumenj me ujë të ftohtë, fushat me aromën e një jete të fjetur, pyje të rralla e vende të shkreta. Prapa mbeteshin fshatra, ulurima ujqish, bujtina. Prapa mbetej gjithçka, e përmbi gjendej gjysmëhëna. Shkuma pushtonte gojën e kalit të stërlodhur. Lodhja ia pinte fuqinë dhe prapë para një bujtine frenim i vrullshëm dhe:

- Besa-besë!

Kali tjetër, kalorësi tjetër, trasta e njëjtë, gjysmëhëna e njëjtë - dhe rruga! Prapa mbeteshin pyjet. malet, kodrat kishat dhe prapë kishat, famullitë, malet, prapë malet dhe ndoj livadh o rrafshinë. Nata e kapur për bishtin e kalit rrihej mbi gurë e shkrepa e gjysmëhëna krihej mbi bërraka e këneta me buzëqeshjen e një ujku të rrjepur .

- Besa-besë!

Trastëza fluturon nga dora në dorë... Bujtinat hapin sytë si njeriu i përgjumur, i zgjuar befas. Kur shohin ç'ndodh prapë mbutohen e heshtin...

-Besa-besë!

Jehojnë vetëm këto dy fjalë në takime. Askush s’di kush janë janë dhe prej nga vijnë, e as ku shkojnë. Tashmë rruga shpie vetëm nëpër male. Prapa mbeten bjeshkë, kanione, gremina, shpella... Maja malesh me kurore resh ose qeleshe dëbore... Male, male dhe vetëm male. Det me male si valë. Prapa mbeten vetëm bjeshkë, gryka të thella, pyje të dendura me druj të gjatë e shtigje të ngushta. Ulurimë ujqish...

-Besa-besë!

Si uji i turbullt, cepi i qiellit kthjellohet. Ndonjë këngë gjeli mbetet prapa. Prapa mbeten përshëndetjet me fshatarë, ushtarë, rojtarë... Dhe, ja Kruja!

-Besa...

-Besë!

Hapen dyert e mëdha të kështjellës për kalorësin e natës i cili me vrull futet brenda.

- Imzot, trasta e Stambollit. Urdhëroni!

Agim MORINA

(Botuar në revistën ‘Zëri’, 1993)

KRITIKË KLASIFIKIMIT TË FOLJEVE SHQIPE NË ZGJEDHIME NË GRAMATIKËN E AKADEMISË 1976-2002

Shumica e studiuesve të shqipes pajtohen se klasifikimi i foljeve shqipe në zgjedhime ka qenë dhe ka mbetë një nga problemet ma të mëdha të gramatikëhartuesve të shqipes. Këtë e thonë, ndër të tjerë, edhe Selman Riza, Fatmir Agalliu, Tomor Osmani, Rami Memushaj etj. të cilët janë marrë me këtë problem. Edhe studiuesi, Shaban Demiraj, megjithëse ka bë një varg përpjekjesh për me gjetë një zgjidhje të qëndrushme që nga viti 1967 (me dispensën e tij), e tue vazhdu me artikullin kushtu klasifikimit me 1969, masandej me Gramatikën e Akademisë 1976, e deri sot nuk arrijti, prore, me dhënë një zgjidhje të qëndrushme. Disa studiues si F. Agalliu, T. Osmani e R. Memushaj i bënë disa vërejtje konstruktive qasjes së Demirajt por këto kritika, tue qenë të pjesërishme, nuk i dhanë një zgjidhje përfundimtare këtij problemi.

Me thënë shkurt, trajtat e ndryshme që merr një folje në paradigmën e vet quhet zgjedhim. Për shembull, paradigmën e foljes punoj-punova-punu(ar) e ndjekin me mija folje të shqipes si: mendoj, kërkoj, shikoj etj., sipas vetës, sikohës, mënyrës, numrit etj., kështu del që paradigma paraqet një grup elementesh gjuhësore me tipare të përbashkëta. Megjithëse në shikim të parë gjithçka duket e thjeshtë, çashtja ndërlikohet kur kemi ndryshim të pjesërishëm apo të plotë të ndonjë foljeje apo grupi foljesh nga kjo paradigmë. Si pasojë, bëhet e paqartë se a bëhet fjalë për një zgjedhim apo për një klasë të veçantë. Fjala vjen, a mun, folja shkruj (shkruaj), me hy në paradigmën e foljes punoj? Megjithëse folja shkruj (shkruaj) në një pjesë të paradigmës zgjedhohet njësoj me foljen punoj, (në thjeshtore (‘e kryera e thjeshtë’) dhe në pjesore), ajo shfaq dallime në tashmoren (‘e tashme’) dhe pashkutoren (‘e pakryera’) dëftore sepse në vend të -o-së tematike (pun-o-j/pun-o-ja) del me -u (apo me togun zanor -ua-: shkr-u(a)-j/shkr-u(a)-ja). Në këtë rast studiuesi duhet me u përcaktu, me marrë qëndrim, se qysh m’ia bë: me e trajtu si zgjedhim, klasë a nënklasë të veçantë apo si klasë pjesërisht të ngjashme. Për me mujtë me marrë çfarëdo qëndrimi, studiuesi duhet m’i përcaktu kriteret e veta që sistemi i tij me qenë sa ma i pranushëm, i thjeshtë dhe i përshtatshëm. Por, këto kritere e qëndrime, nuk mujnë m’u trajtu pa pasë një vështrim të përgjithshëm për të gjitha foljet, dhe pa i pa lidhjet ndërmjet zgjedhimesh e klasash e nënklasash me të njëjtin trajtim paradigmatik. Në këtë mënyrë del që përcaktimi i kritereve asht i një randësie parësore gjatë trajtimit të një problemi të këtillë. Kjo ka qenë dhe ka mbetë thembra e Akilit e të gjithë studiuesve të maparshëm të shqipes të cilët janë marrë me klasifikimin e foljeve shqipe në zgjedhime. Kjo mbetet pikë e dobët, gjithsesi, edhe e klasifikimit të Sh. Demirajt.

Kriteret e Demirajt

Sh. Demiraj e nis kështu nënkapitullin për klasifikimin e foljeve në zgjedhime në Gramatikën e Gjuhës Shqipe 1 (Grup Autorësh, Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, AShSh, IGjL, Tiranë, 2002. Kapitulli për foljet i shkruar nga Sh. Demiraj në fqt. 259-356. Pjesa për klasifikimin e foljeve fqt. 278-285. Fjalët në kllapa katrore tregojnë ndryshimet kozmetike nga botimi i parë i vitit 1976):

“Çështja e klasifikimit të foljeve në zgjedhime nuk ka gjetur [ende] një zgjidhje përfundimtare [të kënaqshme] në gramatologjinë e gjuhës shqipe. Arsyeja kryesore për këtë do kërkuar në vështirësitë që paraqit sistemi foljor i shqipes, i cili gjatë zhvillimit historik ka pësuar ndryshime të mëdha të karakterit fonetik dhe gramatikor. Zgjidhjen e këtij problemi e ka vështirësuar edhe mungesa e kritereve të përbashkëta sa më racionale. Në gramatikat e gjuhës shqipe janë ndjekur kritere të ndryshme për çështje të tilla si[:] trajtimi i foljeve të parregullta, format themelore që vihen në bazë të klasifikimit në zgjedhime, numri i zgjedhimeve dhe i nënndarjeve të tyre etj.”

Pohim i parë se ‘arsyeja kryesore’ qëndroka në ‘vështirësitë që paraqit sistemi foljor i shqipes’ asht i paqëndrushëm dhe i paargumentuar sepse shqipja nuk ka një sistem shumë ma të ndërlikuar se shumë gjuhë të tjera indo-europiane, e aq ma pak e ka të pazgjidhshëm. Në të vërtetë, asht e kundërta: problemi ma i madh për morfologjinë e shqipes janë vetë autorët që e kanë studiu shqipen dhe pamundësia e tyre për m’i shpjegu si duhet rregullsitë e shqipes.

Pohimi i dytë se ‘zgjidhjen e ka vështirësuar mungesa e kritereve të përbashkëta sa më racionale’ qëndron dhe asht diagnostifikim i saktë i problemit ngaqë ndjekja e kritereve jo ‘të përbashkëta’ ka shkaktu probleme. Por, kush duhet m’i vu kriteret ‘e përbashkëta’ dhe m’i përcaktu ato? Kush duhet m’u kujdesë që klasifikimi i foljeve në zgjedhime të thjeshtohet, nëse jo vetë studiuesit e shqipes? Për ma tepër, ky pohim i Demirajt asht përsëritë qysh prej botimit të parë të kësaj gramatike më 1976 e, së paku, deri në vjetin 2002 dmth. për gati tridhjetë e kusur vite. As për këto tri dekada, as Demiraj dhe as Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Shqipërisë, nuk arrijtën dot me gjetë ‘kritere të përbashkëta’ dhe ‘sa më racionale’!

Mbas kësaj hyrjeje pesimiste, Demiraj vazhdon me mbarështimin e 5 ‘kritereve të ndryshme’, modestisht ‘racionale’, (të cilat i pati vu qysh më 1969 në Studime Filologjike nr. 3):

‘Për klasifikimin e foljeve në zgjedhime do të ndiqen këto kritere: 

1. Problemi do të shihet në planin thjesht sinkronik dhe si bazë do të merret shqipja e sotme letrare.

2. Një folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi që nuk e lejojnë të grupohet me folje të tjera, do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt. Këtu është fjala jo vetëm për foljet supletive por edhe për ato folje temat e të cilave gjatë zgjedhimit pësojnë ndërrime tingujsh që në shqipen e sotme paraqiten të veçuara (…). 

3. Për klasifikimin e foljeve në zgjedhime do të mbështetemi në tingullin fundor (përkatësisht tingujt fundorë, kur këta janë togje zanoresh) të temave si dhe në mbaresat vetore të kohës së tashme të mënyrës dëftore në formën [diatezën] veprore. Për të gjetur temën do të mbështetemi kryesisht (nën. A.M.) në formën e vetës së tretë (më ndonjë rast edhe në atë (nën. A.M.) të vetës së dytë njëjës) të së tashmes, pasi në këtë formë, që është një nga më të përdorurat, tema e foljes mund të veçohet relativisht lehtë në shqipen e sotme letrare. 

4. Për ndarjen e mëtejshme të zgjedhimeve në klasa e nënklasa do të mbështetemi jo vetëm (nën. A.M.)në temën e kohës së tashme, por edhe (nën. A.M.) në atë të së kryerës së thjeshtë e në disa raste (nën. A.M.) edhe në atë të pjesores.’ 

5. Për renditjen e zgjedhimeve të ndryshme dhe të klasave e të nënklasave përkatëse do të merren parasysh sasia numerike e foljeve, që ato ngërthejnë, si edhe shkalla e prodhimtarisë së tyre.’ (fqt. 278-279)Kriteret si kundër-kritere Sipas këtyre kritereve na e kemi paraqitë klasifikimin e Demirajt në mënyrë tabelare (Tabela 1)

Tabela 1

Le të shpjegohemi.

1. Në vitin 1969 ‘shqipe e sotme letrare’ nuk ishte ajo që na paraqitet vetëm si toskërishte letrare.

2. Demiraj e thotë qartë:‘Një folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi që nuk e lejojnë të grupohet me folje të tjera, do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt’. Por problemi asht që aj nuk ka arrijtë me bë identifikimin e saktë të foljeve të parregullta, qoftë edhe simbas kritereve të veta. Nga 18 foljet që i njihte si të parregullta më 1967, në vitet 1976-2002 i ul në 14. Folja ‘lë’ nuk figuron fare në vitin 1967 në listën e të parregulltave, as supletive, as josupletive! Por nga të parregulltat e vitit 1967 në vitet 1974-2002 janë heqë foljet zë, vë, nxë, shtie dhe shpie dhe janë bë ‘të rregullta’. Në bazë të cilit kriter? Për këtë nuk jepet asnjë shpjegim.

3. Edhe kriteri i tretë i Demirajt asht i paqartë për vetë Demirajn. Aj thotë se ‘do të mbështetemi në mbaresat vetore të kohës së tashme’ dhe se ‘për të gjetur temën do të mbështetemi kryesisht (nën. A.M.)në formën e vetës së tretë (më ndonjë rast edhe (nën. A.M.) në atë të vetës së dytë njëjës). Vetë fjalët ‘kryesisht’ dhe ‘më ndonjë rast edhe…’ e bëjnë këtë kriter kundër-kriter, për ekselencë! Sepse çfarëdo që asht jashtë ‘kryesisht’-it dhe çfarëdo që asht jashtë ‘më-ndonjë-rast’-it sipas kriterit të dytë të vetë Demirajt, le të përkujtojmë: ‘((n)jë folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi (…) do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt’ duhet me u klasifiku si e parregullt. Sepse kurrkush, e qysh shihet as vetë Demiraj, nuk e din se cilat janë foljet përveç ‘kryesisht’-it dhe cilat janë të ‘më-ndonjë-rast’-it, tue pasë parasysh faktin që vetë autori nuk ka bë një listim të foljeve me pretendime shteruse, një leksikon foljesh! Kështu, kriteri i dytë e demanton kriterin e tretë. Në të vërtetë, pyetja do të duhej me qenë: a ka parimsi, a ka kriter, me përcaktimet ‘kryesisht’ e ‘më ndonjë rast’? Natyrisht që jo.

4. I ashtuqujturi ‘kriter i katërt’ ia kalon edhe kriterit të tretë për nga mohimi shembullor i të qenit kriter sepse Demiraj pohon se ‘për ndarjen e mëtejshme të zgjedhimeve në klasa e nënklasa do të mbështetemi jo vetëm (nën. A.M.) në temën e kohës së tashme, por edhe (nën. A.M.) në atë të së kryerës së thjeshtë e në disa raste  (nën. A.M.) edhe në atë të pjesores.’ Pra, shprehjet ‘jo vetëm’, ‘por edhe’ dhe, prap, ‘në disa raste’ bijnë ndesh edhe një herë me kriterin e dytë, sikurse me të tretin, dhe e lënë pezull faktin se cilat janë foljet me nënkriterin ‘jo vetëm’, cilat me nënkriterin ‘por edhe’ dhe cilat mbeten me nënkriterin ‘në disa raste’! Vetë fjala kriter këtu bëhet e pakuptimtë. E para që na vjen në mendje asht se nëse egziston një folje e cila ‘në disa raste’ duhet me u pa ndryshe, pra, duhet me përmbushë një kriter shtesë, atëherë ajo, realisht, nuk do të duhej me i taku asaj klase apo atij zgjedhimi dhe, prap, do të duhej me qenë ose një (nën)klasë tjetër, ose e parregullt për m’u pajtu me kriterin e dytë.

5. Kriteri i pestë i Demirajt merr për bazë ‘shkallën numerike’ dmth. përpjestimin numerik të foljeve. Ky asht i vetmi kriter të cilin Demiraj e ka respektu pak ma mirë sesa kriteret e tjera, megjithëse edhe këtë e ka dhunu me shpikjen e zgjedhimit të tretë prej nandë foljesh gja që ka kriju një asimetri të paarsyetushme të zgjedhimeve. Për me qenë edhe ma keq, ky zgjedhim stërndahet ma tej edhe në tri nënklasa të përbëra prej 4, 3 dhe 2 foljesh!

Nga analiza e kritereve që ka parashtru dhe i ka trajtu autori na mujmë me thënë se gjendja na del, përgjithësisht, Demiraj kundër Demirajt! Kështu, klasifikimi i foljeve në zgjedhime i këtij studiuesi nuk paraqet ndonjë risi dhe nuk shënon ndonjë hap përpara në krahasim me ndarjet që ishin bë tashma në gramatikat tjera. Problem tjetër asht se ky klasifikim jo vetëm që vazhdoi me egzistu pa u qortu për gati tridhjetë e kusur vite, por edhe shërbeu dhe shërben edhe sot si klasifikim kryesor në shumicën e shkollave shqipe! Kësaj mujmë m’ia shtu edhe faktin se kjo gramatikë u botu nën emrin e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Shqipërisë, institucion i cili ka botu, gjithashtu, me 1980, Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe, që të dy me pretendime normative! As më 1980, as sot, kundërshtitë, paradokset dhe shkarjet e Gramatikës apo të Fjalorit, apo edhe e të dyve bashkë, nuk u zgjidhën asnjëherë! Çfarë pune ma të randësishme kanë pasë gjuhëtarët e Akademisë? Ma e pakta: kanë mujtë me u marrë me qortimin e shkarjeve dhe paparimsive të veta

Zgjedhimi i parë

Marrja e trajtës së foljes në sikohën tashmore të dëftores si kriter kryesor nuk ka mujtë me i dhanë zgjidhje përfundimtare klasifikimit të foljeve në zgjedhime. E aq ma pak mbështetja ‘kryesisht’ dhe‘më ndonjë rast’ në kritere të tjera sepse kjo qasje e zhvlerëson kriterin si të tillë.

Në foljet e tipit laj-lava-larë (nënklasën 2 të klasës I (zgjedh. I), fjala vjen, autori e fut edhe foljen blej tue dhanë një shënim që tema e kësaj foljeje në vetën e dytë shumës të tashmores dëftore, në pashkutore dhe urdhërore del bli-. Në gegërishte trajta e kësaj foljeje ka shku drejt rregullsimit dhe sot mun me u ndëgju e me u lexu shumë shpesh si pashkutore bleja/bleje/blente apo urdhërore  blej/bleni.  Tash, ose do të duhej të rregullsohej kjo folje tue pranu një temë të vetme ble- ose do të duhej të klasifikohej si e parregullt sipas kriterit të dytë të vetë Demirajt. Një rast i ngjashëm ndodh edhe me foljet arrij/gjej (nënklasa 1[a A.M.] e klasës II) për të cilat Demiraj thotë se hyjnë në nënklasën që përfshin ‘një numër të kufizuar foljesh’. Nga ky ‘numër i kufizuar foljesh’, në të vërtetë, nuk ka tjetër folje. Asht folja mbërrij por këtë Demiraj e klasifikon në nënklasën 1[b A.M.]. Sipas F1980, foljet, arrij, mbërrij dhe gjej në toskërishten letrare dalin në thjeshtore jo me -jt- (si mba-jt-a) por vetëm me -t-: arri-t-a dhe mbërri-t-a dhe kjo i bën me dalë paradigmatikisht të parregullta. Mirëpo, në gegërishten letrare dy nga këto dalin edhe si arri-jt-a dhe mbërri-jt-a, dmth. ashtu qysh dalin foljet e rregullta me -jt- (mbajta, mbrojta). (Folja e tretë gjej mbetet e parregullt tue qenë se në asnjë shkrim, në asnjë gramatikë dhe në asnjë të folme nuk e kemi hasë si *gjejta-gjejtur.) Pra, Demiraj s’mun me u përcaktu as që arrij e mbërrij me qenë në një (nën)klasë. Edhe ma keq, qysh do ta shohim, bjen në kundërshti me Fjalorin e Akademisë.

Sh. D. zbaton dy kritere për foljet ‘arrij’ dhe ‘mbaj’ (foljet që dalin me -t- 1[a] dhe me -jt- 1[b]) por i trajton si të një nënklase. Një listë e 1[b] jepet në fusnotën 1a: gogësi-j, kërcëlli-j, teshti-j dhe shty-j dmth. që zgjedhohen si gogësi-j, ~jta, ~jtur, kërcëlli-j, ~jta,  ~jtur,  teshtij, ~jta, ~jtur dhe shtyj, ~jta, ~jtur Por në F:1980 /2002 janë klasifiku jo si folje të kësaj klase, por të klasës së tipit: gogësi/j, ~va, ~rë ose si gogësit,~a, ~ur etj. Pra, jepen dy mundësi dhe asnjëra nuk del me atë të Demirajt! Folja mbre-j te Demiraj asht klasifiku si e nënklasës 1[b], (zgjedh. II): mbre/j, ~jta, ~jtur por në F:1980 /2002 del: mbreh, ~a, ~ur. Në këtë listë gjendet edhe folja truaj-truajta-truajtur) që në F:1980/2002 del si e klasës së tipit truaj-trova-truar! Kështu, ose F:1980/2002 asht dashë me i qortu këta zëra, ose Gramatika e Akademisë asht dashë me rishiku listën e shembujve të vet gjatë ribotimeve për mos me i hutu nxanësit e studentët me udhëzime kundërthënëse sepse janë tekste që dalin nga institucioni i njëjtë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve, tue ia shtu kësaj pretendimet se të dyja tekstet pretendojne me qenë normative. Një shqiptar, tue ndjekë dy tekste me pretendime të tilla normative, nuk din qysh m’ia bë: a asht autoritet, në këtë mes, fjalori apo gramatika e Akademisë? A e shkel normën një shqiptar kur shkrun teshtij-teshtiva-teshtirë (F1980/2002), tue ndjekë Kostallarin me grupin e tij, apo teshtij-teshtijta-teshtijtur; tue ndjekë këshillat e Demirajt? A me shkrugërgas-gërgava-gërgarë apo gërgas-gërgita-gërgitur? Ndoshta do të varet nga ajo se cilin libër e kap me dorë ma parë!

Nënklasë 2 ‘e rregullt’ e kësaj klase dalin foljet bëj dhe hyj për shkak se këto folje në thjeshtore dalin ‘me temë të zgjeruar -r-‘. Prap, simbas kriterit të dytë të Demirajt këto asht dashë me u klasifiku si të parregullta sepse janë vetëm dy folje të parme (bëj, hyj) dhe pesë të prejardhura (përbëj, ribëj, shpërbëj, zhbëj, ndërhyj) që e përbëjnë këtë grup dhe që, gjithsesi, shfaqin ‘parregullsi’ tue qenë se në thjeshtore e pjesore zgjerojnë temën me një ‘-r-’. Por, nëse këto folje asht dashë me hy në një klasë apo nënklasë të të rregulltave atëherë asht dashë me hy në nënklasën 2 (e tipit laj, zgj. I, kl. 1), sepse kanë ma shumë afërsi paradigmatike. Krahasoni: bë/j, ~RA, ~rë me la/j, ~VA, ~rë dhe këto me mbaj, ~JTA, ~JTUR! Folja bëjdallohet nga folja laj vetëm në thjeshtore ndërsa nga folja mbaj, edhe në thjeshtore, edhe në pjesore!

Zgjedhimi i dytë

Në zgjedhimin II, si klasë I, Sh. D. vendos foljet që ‘dalin me të njëjtën temë në të tashmen, në të kryerën e thjeshtë dhe në pjesore’: hap-hapa-hapur; vendos-vendosa-vendosur etj. Por, në një shënim, aj thotë se këtu futen edhe foljet e tipit: ik-i, ik-ën, ik-ën; hip-i, hip-ën, hip-ën të cilat në tri vetat tashmore dëftore dalin me mbaresa. Në të vërtetë, këto mbaresa janë arkaizma të cilat në të kaluarën kanë qenë veçori e kësaj klase në tërësi, prandej numri i tyre ndryshon simbas autorëve e ndonjëherë edhe në librat e ndryshëm të të njëjtit autor. Në vitin 1967 vetë Demiraj liston katër folje: ik-i, ec-i, hip-i dhe lyp-i. Këtë listë prej katër foljesh e ka edhe Sheperi qysh më 1927 (fq. 89). R. Memushaj (1989) propozon klasifikimin e tyre në klasën I, si të rregullta, dmth. pa këto mbaresa arkaike, një propozim padyshim me vend, sepse mbajtja e këtyre mbaresave i bën këto folje me dalë të parregullta.

Në grupin e foljeve që pësojnë apofoni (kalimet -e-/-je- në -o- (sjell-solla) dhe kjo merret si kriter për këtë nënklasë 1) janë listu edhe foljet që pësojnë edhe palatalizim (pjek-poqa e djeg-dogja). Këto folje, sipas kritereve të Demirajt, asht dashë me u trajtu si të parregullta, ose si një nënklasë e veçantë, gjithnjë simbas kriterit të dytë të vetë autorit. Poende, këtu kanë hy si nënklasë b) edhe foljet dal dhe marr!

Në nënklasën 2 të klasës II Sh. D. klasifikon foljet ‘me temë të zgjeruar të tipit përkas, që pësojnë ndërrim zanor a:e në vetën e dytë e të tretë njëjës të kohës së tashme të mënyrës dëftore dhe që në të kryerën e thjeshtë dalin ose me temë të pazgjeruar ose edhe me temën e zgjeruar të së tashmes duke pësuar ndërrimin e:i.’ (2002 fq. 283). Autori paraqet një listë, sipas tij shteruse, tue thanë ‘këto janë’: bërtas, buças, çokas, flas ( dhe thërras. Por edhe këtu dalin probleme. Folja spërkas sipas F:1980/2002 nuk i përket kësaj klase por klasës I (zgjedh. II)(hap-hapa-hapur) dhe zgjedhohet si spërkaT/S-spërkatA-spërkatUR e jo si spërk-AS- spërkITA-spërk-ITUR. Një tjetër mosmarrëveshje tridhjetë-e-kusur-vjeçare në mes të Fjalorit të Akademisë (1980/2002) dhe Gramatikës së Akademisë!

Folja flas paraqet shpërndërrime tingullore që s’i lënë asnjë mundësi që të trajtohet si e rregullt në asnjë klasë dhe me asnjë kriter të vetë Demirajt. Autori i referohet‘referencës diakronike’ (nga dispensa e tij e vitit 1967 ku thoshte se nuk do të përjashtonte ndonjë ‘referencë diakronike’ gjatë klasifikimit. Problemi asht se në tekstin e ri dhe në ribotimet e tij (1976-2002) këtë gjysë-kriter, vetë Demiraj, e ka heqë nga teksti, ndërsa vazhdon m’iu referu si kriter) dhe paraqet trajtën e supozuar ‘*folas’ si argument pse folja flas duhet të klasifikohet në këtë klasë! Fundi i fundit, problemi nuk asht marrja e referencës prapavështruese (diakronike) si kriter, por problem asht zbatimi i këtij kriteri vetëm te një folje e vetme mbrenda një klase dhe zhverësimi i kriterit të parë që Sh. D. e vendos tue thënë se qasja e tij ka me qenë tashvështruese (sinkronike)! Nëse do të zbatohej një kriter në mënyrë të këtillë përzgjedhëse atëherë pse këtu të mos kishin hy edhe dijta, arrijtae mbërrijta të cilat nuk janë vetëm referenca prapavështruese por edhe përzgjedhje në mes variantesh letrare të cilat, për ma tepër, e stabilizojnë sistemin si tërësi.

Foljet brohoras, gërgas, godas, sokëllas, trohas, vërras nuk gjenden në listën e kësaj klase të Demirajt por janë në F:1980/2002 si brohor/AS-~ITA-~ITUR etj. Për ma tepër, folja gërgas te Demiraj del si e nënklasës 3 e kësaj klase, bashkë me foljet shkas, vras, ngas! Dmth. supozimi asht se folja gërgas duhet të zgjedhohet si gërAS-gërgaVA-gërgaRë! Ndërsa në F:1980/2002 del si gërg/AS-~ITA-~ITUR!

Në ‘Shënim’ autori thotë se ‘në këtë nënklasë përfshihen edhe foljet shes, pres (prita), zbres’ (fq. 283). Përveç këtyre janë edhe disa folje të parme: bares e qes (në F:1980/2002 jepet si kryesore trajta qit/s); dhe të prejardhura mirëpres, ndërpres, parapres, paraqes (në F:1980/2002 jepet si kryesore trajtaparaqit), stërshes (në F:1980) jepet vetëm trajta joveprore stërshitem) dhe rishes. Arsyeja pse po e japin një listë të plotë asht se, qysh shihet, numri i foljeve të tipit shes asht dy herë ma i madh sesa që e paraqet autori si listë shteruese. Ky grup, poashtu, paraqet dallim paradigmatik nga nënklasa ku e ka klasifiku Demiraj, prandaj asht dashë me u trajtu si nënklasë më vete tue qenë se në vetën e parë e të dytë njëjës tashmore dëftore nuk paraqitet shpërndërrimi -as/-es por -es/et (le të krahasohet, fjala vjen, njëjësi (I) godas/shes, (II) godet/shet.

Zgjedhimi i tretë

Zgjedhimi i tretë asht dëshmia ma e mirë e dhunimit të të gjitha kritereve që Demiraj i ka parashtru si kritere. Numri i foljeve që përfshin ky zgjedhim asht 9 (me shkrim: nandë)! Zgjedhimi i parë ka rreth dy mijë e treqind folje; zgjedhimi i dytë ka rreth një mijë e treqind folje dhe i treti: nandë! Dmth. me numra 2300:1300:9! Janë një mori klasash e nënklasash që kanë numër ma të madh sesa ky zgjedhim! Për ma tepër, ky zgjedhim prej nandë foljesh asht stërnda, ma tutje, në tri klasa:

- klasa I, me 4 (katër) folje: vë, zë, përzë dhe nxë;

- klasa II, me 3 (tri) folje: di, fle dhe ngre ngaqë në tashmore mbarokan me zanore dhe në thjeshtore marrin një -t-. Me këtë kriter këtu do të duhej me qenë edhe folja ‘vete/vajtur’ sepse për Sh. D. ishte njësoj veçoria -t-/-jt- dhe

- klasa e III, me 2 (dy) folje: pi dhe shtie!Pra, bëhet fjalë për një klasë prej DY foljesh! Në shënimin e radhës autori shton se ‘(s)ipas paradigmës së zgjedhimit III zgjedhohen (…) edhe foljet e parregullta lë (la-shë, lë-në) dhe bie (ra-shë, rë-në)’. E pse nuk asht përfshi këtu edhe folja bie (pru-ra, pru-rë) që ndjek të njëjtin model?

Foljet e parregullta

Sh. Demiraj njeh si të parregullta 14 folje të cilat i ndan në folje të parregullta supletive: jam, kam, bie (1), bie (2), ha, jap, rri, shoh dhe vij dhe në folje të parregullta josupletive: them, dua, lë, vdes, dhe vete. Nëse krahasojmë foljen bie, rri apo lë si të parregullta, me foljet shpie, shtie, vë, zë e të tjera si këto na nuk shohim ndonjë dallim të madh mes tyre. Në tashmoren dëftore, të cilën Demiraj e ka kriter kryesor, shumica e tyre dalin me trajta të rregullta. Le të krahasojmë edhe me trajta ma përfaqësuese, fjala vjen, foljen lë-lashë-lënë me vë-vura-vënë; apo vete-vajta-vajtur me vdes-vdiqa-vdekur. Folja vdes – e parregullt – pëson, nëse jo ma shumë, atëherë po aq ndryshime sa edhe folja vete që te Demiraj del ‘e rregullt’! Pika ma e dobët te Demiraj – dhe, fatkeqsisht, te të gjithë gramatikëhartuesit e shqipes – asht që aj nuk sheh kurrfarë rregullsie paradigmatike te foljet që i klasifikon si të parregullta, ndoshta tue u nisë prej emrit të tyre, sepse tashmë janë qujtë të parregullta. Mirëpo, qysh do të shihet në qasjen tonë, edhe foljet e parregullta të shqipes kanë rregullsi mjaft të qëndrushme me ndonjë përjashtim shumë të rrallë.

Foljet e nënklasës 1, të klasës II: nxjerr, vdjerr e  marr  apo  ndjek,  përpjek, ndjek dhe përndjek po ashtu paraqesin parregullsi në nënklasat e tyre sipas kritereve të Demirajt por nuk asht thanë kurrkund shkoqur e qartë cili ndryshim paradigmatik, deri në çfarë mase, nuk do të trajtohet parregullsi nëse paraqitet te ndonjë folje dhe për ç’arsye. Folja shtie, gjithnjë sipas Demirajt, quhet e rregullt dhe i përket klasës III (zgjedh. III) i përbamë prej dy foljesh: pi dhe shtie. Çfarë ka paradigmatikisht të rregullt mes foljes pi dhe shtie? Në krahasimin e foljeve në tashmoren e thjeshtoren e dëftores dhe në pjesore dalin si në Tabelën 2

Tabela 2

Qysh mun me u pa qartë, në tashmoren dëftore dhe në pjesore s’ka asgja të përbashkët në mes të foljes pi/pirë dhe shtie/shtënë por krahasimi në mes të foljes shtie dhe shpie tregon se çdo gja mun me u qujtë rregullsi paradigmatike në tashmoren dëftore e në pjesore. Ajo që dallohet në mes të foljes shtie e shpiejanë trajtat në thjeshtoren dëftore. Por në trajta të tjera të dyta na shohim që folja shtie në çiftin thjeshtore/pjesore del edhe si shtura/shturë (CIPO:1949; KAMSI:2000) e shtyra/shtyrë (SHEPERI:1927)(te arbëreshët si pjesore del edhe shtier e shtunur (KAMSI:2000; GERBINO :2009) por del edhe si shtira/shtirë (CAMAJ:1984; FGjSh:1954); ndërsa folja shpie del edhe si shpura/shpurë (CIPO:1949; RIZA:1967(1997)) (te arbëreshët edhe shpita/shpitur (KAMSI:2000). Në këtë mes, egziston trajta në thjeshtoreshtira/shtire/shtiri për me u njëjtësu me paradigmën e foljes shpie. Por, të klasifikohet folja shtie me foljenpi në një klasë dhe të ndahet menjanë folja shpie asht, vërtet, e paarsyetushme tue marrë parasysh faktin që edhe vetë Demiraj pohon se trajtën e tashmores ka me e marrë si kriter kryesor! Dhe në tashmore foljet shtie/shpie dalin krejt njësoj ndërsa folja pi del ndryshe nga folja shtie.

Le të përmendim edhe disa folje që shfaqin parregullsi të tjera të cilat Demiraj nuk i shqyrton fare. Foljet e tipit vesh, (zhvesh, përvesh), fsheh, kreh në vetën e dytë shumës tashmore dëftore dhe në pashkutore ndërrojnë tingullin -e-~-i-: vishni:vishja; fshihni:fshihja; krihni:krihja etj. Nuk dihet se ku bëjnë pjesë këto folje. Nuk thuhet, masandej, se ku bëjnë pjesë foljet pyes, picas, ndiej, ziej, përziej. Qysh shihet, nuk ka qoftë edhe një kriter të vetëm të parashtruar prej vetë Demirajt që nuk bjen ndesh, në mënyrën ma shembullore, me një apo ma shumë kritere të mbarështuar prej vetë autorit. A mun me u qujtë ky klasifikim, klasifikim me kritere? A ka mujtë një qasje e këtillë me i dhënë çfarëdo zgjidhje klasifikimit të foljeve në zgjedhime? Pa asnjë dyshim, jo.

Agim MORINA

Londër, 11 gusht 2012

NË SHKODËR TJETËR QE JEZUI

Njeriu që me hapa të shpejtë ecte rrugës Via Rippiete të Romës dhe depërtonte nëpër turmën e njerëzve nuk dukej se ishte i veçantë. Shtatshkurtër, me mjekër të rrallë e hundë paksa të shtrembër, ai linte përshtypjen e një qengji të drobitur i cili futet në kope dhe aty e ndien veten mirë sepse askujt s'ia tërheq vëmendjen. Ai ecte i menduar, derisa pelerina e gjatë dhe e murrmë i mbështillej e i çmbështillej nëpër këmbë si valë e detit.

Sheshet e Romës ishin të këtilla, përplot me tregtarë, zanatçij, fisnikë e çirakë. Kohëve të fundit trazirat e tundnin gjithë Italinë dhe epiqendra e këtyre dridhjeve ishte Roma, prandaj këtu njerëzit ishin më të hutuar, më të frikësuar e më të nderë; nguteshin që sa më shpejt t'i kryenin punët e të prisnin si në ankth. Huadhënësit vraponin pas parave të tyre dhe s'u hiqeshin qafet borxhlijve, qiradhënësit kërkonin që pagesa prej tash të bëhej paraprakisht dhe çdo gjë që më parë i ishte lënë mëshirës e durimit tash e kishte grabitur babëzia dhe ngutesa. Papa Juli i II, ishte një papë më rigoroz e më parimor se paraardhësit e tij. Përveç ujit bekues të altarit të kishës, përveç fjalëve të shenjta të Biblës, ai dëshironte të kishte edhe dorën e fortë mbi besimtarët, sepse, siç duket besimtarët pas 14 shekujsh predikimi të librit të shenjtë nga kisha, jo vetëm që s'ishin kthyer për të mirë, pra, jo vetëm që s'ishin bërë besimtarë edhe më të devotshëm, por kishin filluar të shfaqnin dyshime e mospërfillje të paparë, jo aq në Librin e Shenjtë, sa në zëvendësin e Perëndisë në tokë, në trashëgimtarin e Birit të Zotit, në Papën. Herezia ishte përhapur si murtajë, dhe kjo mund të pikasej vetëm pasi e kaplonte plotësisht shpirtin mëkatar të njerëzve, tek atëherë mund ta shquaje se cili mund të ishte ai që i kishte bërë bisht rrugës së Zotit.

Njeriu me pelerinë mallkonte fatin e vet të mbrapshtë që vazhdimisht kishte punë me papët. Me pleq tekanjozë e, shpesh, të matufosur, pikërisht për shkakun se ky nuk ishte lundër që mund t'i duronte erërat më çoroditëse që mund të frynin nga tekat e tyre. Habitej se si, aq papë që i përcolli në botën e përtejme, asnjë që e trashëgoi tjetrin nuk i ngjau të parit as për fije floku; secili kishte shije tjetër për artin, mendime tjera për njerëzit, ëndrra tjera për botën... Nëse i pari predikonte paqen dhe dashurinë që duhej të mbretëronte ndërmjet njerëzve, i dyti menjëherë shpallte luftëra të shenjta e rraskapitëse, ndërsa i treti montonte në nyjat e hierarkisë kurthet e intrigave të cilat lenin pas kufomat me gojë të shtrembëruara e plot shumë dhe kupat e rrëkëllyera e të spërkatura me nga pak helm. Kështu, fatkeqësia e tij ishte se kardinalët bëheshin papë në pleqëri. Si të tillë shpesh ishin të çuditshëm në sjelljet e tyre, ashtu siç dinë të jenë pleqtë të shqetësuar që vdekjen e kanë shumë afër. Ata nuk arrinin ta sendërtonin asnjë plan të tyrin sepse jetonin pak, pasi bëheshin papë dhe vdisnin. Por ai hallin nuk e kishte këtu, sepse papnia, mëkatet dhe sevapet, ishin çështje e hierarkisë kishtare. Por e keqja ishte se ky duhej të bëhej skulptor i tekeve dhe dëshirave të papëve, ngaqë sapo njëri porosiste një vepër artistike, s'kalonte shumë kohë dhe vdiste, vinte në vend të tij një papë krejt i kundërt me këtë të parin dhe vinte edhe urdhri që të ndalej puna në veprën e pakryer e të nisej puna në një vepër të re. Kështu i mbeteshin veprat e pakryera. Apo dinte të ngjante edhe tjetra, siç i ngjau me papën e fundit, i cili kërkoi nga ai që ta lërë skulpturën dhe të pikturojë në muret e Kapelës Sikstine! Ky më nuk ishte porosi, por dënim!   

Këto re të zeza të mendimeve iu tërhoqën kur para tij iu shfaq gjelbërimi dhe aroma e kopshtit të Medicive.

- Zotëri më ndiqni ju lutem, hirësia e tij ju pret! - i tha shërbëtori i cili e hapi derën e madhe të korridorit.

Kur hyri në sallonin e madh, në ballë e pa kryqin e madh. Në fund të sallonit qëndronte Giovani Medici, kardinal i Vatikanit, i veshur në të kuqe dhe i stolisur me një buzëqeshje të lehtë. Michelangelos ai iu duk më i trashë nga koha kur e kishte takuar për herë të fundit. Kushëriri i tij Giulioja, shoqëruesi i tij i pandashëm nuk kishte ndryshuar shumë.

* * *

Përballë tyre qëndronin edhe dy të huaj: njëri i trashë e i shkurtër, me një veshje që e bënte të dukej edhe më i plotë, dhe një tjetër i gjatë, fytyrëgdhendur, i hijshëm e serioz e me sy të ënjtur si i pagjumë. Për nga veshja dukej se ishte prift, por qëndrimi i tij i ngjante më tepër një oficeri të kalorisë.

- Oh, Michelangelo, i dashuri mik! Mirë se erdhe! - klithi Giovani Medici i kapluar nga një ndjenjë e mallëngjimit. Zëri i tij i njëtrajtshëm e i trashë ia kujtoi Michelangelos Lorenzo Medicin, të atin e Giovanit, atë burrin e shkëlqyer e të urtë që bëri aq shumë për Firencën dhe për artistët e saj.

- Mirë se ju gjej, shkëlqesia Juaj! Gëzohem që Ju shoh prapë shëndosh e mirë e të lumtur si ma do zemra të Jini përherë! - ia ktheu skulptori dhe posa provoi të përkulet. Giovani e kapi për krahu dhe e përqafoi. Michelangelo u prek thellë nga mirësjellja e tij. U ul në një ulëse aty pranë derisa Giovani e prezentoi:

- Mirë u bë që erdhe më herët sepse mund të të prezentoj me mysafirët e mi të nderuar. Ky është miku i familjes sonë, Michelangelo Buonarroti, skulptor dhe tash edhe piktor! Ndërsa këta - kardinali u kthye kah dy të huajt - janë N.N. pronar i shtypshkronjës dhe Marin Bardheci, prift dhe shkrimtar i veprës "Mbi jetën e princërve" dhe i veprës "Rrethimi i Shkodrës"...

Të dy palët u shikuan dhe u përshëndetën me lëvizje të kokës.

* * *

- Për shëndetin dhe jetën e gjatë të kardinalit tonë! - ngriti kupën e tij Jakoppo Scriba, një tregtar i pëlhurave që tash ishte bërë mbret i tregut të Romës. Të gjithë të pranishmit ngritën kupat. Në këndin e majtë të tavolinës rrinin Michelangelo dhe Marin Bardheci. Pranë prift Marinit skulptori fjorentinas dukej krejt i imët por këtë e kompensonte me zërin e trashë e depërtues.

- ...jo, jo, s'dëshiroj të më keqkuptoni, - vazhdonte bisedën Michelangelo - jo pse kam lindur aty, por Firenca më frymëzon. Ajo të bën artist...

- Në Firencë kam qenë para shtatë vjetësh... apo më gjatë, nuk më kujtohet. Me cilindo fjorentinas që kam biseduar secili doemos ma ka përmendur Lorenzo Medicin, të atin e Giovanit, - tha Marini.

- Imzot Lorenzo!... - e ndërpeu bashkëbiseduesi i tij - Ah, njeri i shkëlqyer. E kam njohur atë burrë të shenjtë, dhe, nëse doni tua them të vërtetën troç: nëse për të gjithë artistët e Firencës ia kanë borxhin më të madh dikujt atëherë ky është Lorenzo Medici!

- Atje e kam parë atë Davidin Tuaj. Është i thjeshtë dhe madhështor! Më ka mahnitur njohja e shkëlqyeshme e anatomisë së njeriut nga ana juaj! - tha Marini i habitur.

- Çështja e anatomisë... - ia ktheu Buonarroti, dhe e kroi ballin duke e shikuar thellë në sy epirotin se mos e tradhtonte diç shikimi i tij i ngurtë, por u bind se ishte pyetje e sinqertë e vazhdoi - ...çështja e anatomisë është bisedë për ndonjë rast tjetër sepse e dini edhe vetë se sa lehtë këtu e shpallin njeriun sekretar të djallit!

- Po, po... Por këtu në Romë e ushtroni profesionin tuaj apo... 

- Puna ime në Romë vajti si puna e dashit që shkoi t'i marrë brirët e i la edhe veshët: erdha me porosinë që të punoj skulptura e sosa në muret e  Kapelës Sikstine ku po pikturoj! O Zot, kurrë s'kam dashur të pikturoj! Kurrë! Dëshiroj ta kryej sa më shpejt e t'i kthehem gurit e mermerit!

- Në Kapelën Sikstine e di që ka pasur ca piktura, e aty është, më duket, edhe piktura e famshme "Dorëzimi i çelësave" i Peruginos i cili më ka mahnitur sepse e ka një zgjidhje të mahnitshme nga ana e perspektivës, por edhe Boticelli dhe Pinturecchio janë aty më duket.

- Po, Perugino është vërtet i mirë, por tash nxënësi i tij, Raffaello Santi më duket se është edhe më i talentuar.

- Këtë nuk po e njoh.

- Është i ri dhe më duket se ka nisur punën në  Pallatin e Vatikanit.

- Edhe Ju do ta bëni ndonjë pikturë në atë brez të murit?

- Jo. Tash unë pikturoj sipërfaqen ndërmjet shtyllave mbi ato piktura të vjetra dhe tërë tavanin!  

- Tërë tavanin!? Po ai tavan është mjaft i lartë!

- Po, por i kam vënë skelat deri lart dhe puna tash për tash më shkon mjaft mirë. Por ju po më habisni sepse keni njohuri edhe për ne, shkarravitësit e mureve!

- Mos, ju lutem, mos e përçmoni punën Tuaj fisnike, Ju e bëni punën  më të bindshme dhe më depërtuese për njerëzit, sepse shumica përtojnë të lexojnë libra e të ulen në biblioteka, por nuk ka njeri që nuk kënaqet me pikturën dhe skulpturën sepse ato, megjithatë, i mbizotërojnë shpejt mendjet e njerëzve. Me piktorë të shumtë kam pasur shoqëri në Maqedoni, sepse kam qenë mbikqyrës financiar i piktorëve që i punonin freskat në kishat tona kështu që i kam ndjekur hap më hap dhe kam kaluar një pjesë të jetës me ta.

- Atëherë, pasi puna qëndroka kështu, vazhdoje këtë punë edhe këtu në Romë, e le të të shkojë jeta me piktorë... - tha Michelangeloja duke buzëqeshur ndërsa Marini mbet i hutuar nga fjalët e tij.

- Nuk po Ju kuptoj?

- Kam vënë si kusht që derisa të punoj në Kapelën Sikstine të mos hyjë askush, përveç Papës dhe Urbinos, shërbëtorit tim, por si duket më duhet t'i bie mohut. Nëse keni mirësinë mund të më vizitoni kur të doni në Kapelë.

- Oh, ju falem nderit! Ndihem shumë i nderuar!

- Po ju ç'bëni tash këtu në Romë? Me se merreni?

- Jam duke e përgatitur një jetëshkrim të princit të ndritur të epirotëve, Gjergj Kastriotit Skënderbeut, me vdekjen e të cilit fati ia ktheu shpinën Atdheut tim.

- Për Gjorgjo Kastriotan Skanderbigon kam dëgjuar shumë dhe jam mahnitur me trimëritë e këtij zemërluani maqedonas, - tha Michelangelo e vazhdoi - dhe përherë kam menduar se ky trim meriton një skulpturë të madhe të shkëlqyeshme midis Romës. Por sa herë e kam lodhur kokën kurrë s'kam arritur në një përfundim se si do të mund t'i përmblidhja të gjitha virtytet e këtij fatosi shqiptar e t'i paraqisja në një skulpturë. E kam ndjerë veten të vogël para tij. Dhe më duket se vështirë do ta bëj ndonjëherë. Mendoj se jam edhe xheloz, ngaqë artistët nga një vepër të tyren e ruajnë vetëm për vete dhe nuk e realizojnë kurrë, e kjo vepër për mua më duket se pikërisht do të jetë kjo për Skanderbigon ajo që s'do ta bëj kurrë e do ta ruaj për veten time.

Atë veprën tuaj për rrethimin e Shkodrës s'e kam lexuar, dhe Ju lus të më falni, por një mik imi më ka rrëfyer se s'ka fjetur netë të tëra pasi e ka lexuar atë. Thotë se ka qenë tragjedi e paparë por edhe trimëri e padëgjuar e kështjellarëve!...

Bisedën e tyre papritmas e ndërpreu hyrja e një grupi të gaztorëve dhe muzikantëve. Gumëzhima e njerëzve u pashit, por morën hov të qeshurat e zëshme.

* * *

- Sinjor Barlleci? Le të hyjë menjëherë!

- Unë e ndala sepse ju keni thënë se përveç Papës askush nuk guxon të hyjë në Kapelë. - tha Urbino, shërbëtori i Michelangelos.

- Tash vlen tjetra: përveç Papës dhe sinjor Barllecit, u kuptuam? - tha Michaelangelo dhe nisi të zbresë nga skelja.

- Siurdhëroni zotëri Buonarroti! - tha roja dhe u tërhoq kah dera. Së shpejti në sallë u duk trupi i gjatë e i drejtë eshtragjerë e i papërkulur nga mosha i Marin Bardhecit. Fytyra e tij serioze mori një pamje të hareshme kur u përkul dhe përqafua me Buonarrotin.

- Mirë se erdhe në pallatin tim! - tha Michelangelo duke hapur krahët.

- Mirë se ju gjej shkëlqesia juaj... - ia ktheu Marini duke u përkulur si para një mbreti. Salla jehoi nga të qeshurat e tyre.

- Ju e paskëshit mjaft mirë në krahasim me atë se si m'u ankuat atë natë! - fliste Bardheci duke shikuar me kureshtje muret ndërmjet trarëve të skelave.

- Le të ma shtrojnë me flori se brushën dhe ngjyrat nuk mund t'i dua. Jo! Uluni, uluni... - tha skulptori i pluhurosur e i zhyer i tëri me ngjyrë.

- Jo, jo, kurrsesi! Nuk dëshiroj t'jua ndërprej punën. Vetëm vazhdoni punën dhe shpresoj që prania ime nuk do t'ju bezdisë.

- Mua nuk më bezdisin njerëzit të cilët e njohin dhe e duan artin. Por më duhet doemos të qëndroj atje lart - tha ai dhe tregoi me gisht kah tavani.

- S'ka rëndësi, do të ngjitem edhe unë atje lart.

- Vërtet?! Harrova se ju keni qenë me piktorët dhe e dini rehatinë e tyre... Atëherë le të ngjitemi lart.

Që të dy, dalëngadalë, nëpër shkallët e improvizuara, u ngjitën deri në skelën kur para tyre u gjend i vizatuar skica e profetit Isai. Kërcëllimat e shkallëve të improvizuara Marinit ia kujtuan Shkodrën dhe dhjetëra shkallët e këtilla prej nga gratë dhe më të rinjtë ngjiteshin dhe u ofronin luftëtarëve në ledhe shigjeta, gurë e katran të shkrirë. Klithmat, era e djersës, duart e përgjakura, grumbulli i kufomave iu vërtitën si vetëtimë nëpër mendje.

- Tërë jetën po e vras mendjen, - jehoi zëri i Michelangelos i cili e kthjelli dhe e shkëputi nga skenat e lemerishme që asnjëherë nuk po i shqiteshin nga mendja - me një të vetmen pyetje, dhe gjithmonë vetes ia them të njëjtën përgjigje: "Michelangelo, a ia qëllove mirë kur vendose të bëhesh skulptor?"  Dhe i them vetes: "Po! Asgjë më të mençur s'ke bërë në jetë. Nuk e sheh?"

Dhe më duket se përherë jam i kënaqur, Ndonjëherë më kap tmerri kur mendoj se çfarë do të ndodhte me mua po të mos merresha me skulpturën. Do të isha një kufomë e gjallë që shëtitet rrugëve... Lugat! Lugat do të isha. Ja ky pikturim i shkretë më plaku për dhjetë vjet më shumë para kohe.

Jehona e zërit të tij e ndiqte veten nëpër këndet e kapelës si maçorri bishtin e tij.

- Gdhendja, gdhendja! Ja kjo është ajo e vërteta! - tha me kënaqësi.

- Po o mik, - foli Bardheci e vazhdoi - gdhendja sjell gdhendjen! Nuk e gdhend vetëm ti gurin, por edhe guri të gdhend ty. Është aty një ndeshje e çuditshme, një gërvishtje e ndërsjellë, një luftë e pambarim...

Michelangelo fërkoi dy tri herë brushën mbi draperinë e verdhë që ti rendiste më mirë mendimet e tha:

- Lufta është burimi i të gjitha gjërave apo jo? Pajtohesh me atë ho skoteinós-in, të errëtin e Greqisë. Por ky adhurim i tij për luftën mua më duket ngapak i tepruar. Kjo ndoshta ka ardhur nga shkaku se Grekët e lashtë s'kanë mundur ta ndiejnë hyjnoren në një të vetmen por e kanë shpërndarë në katër përbërës! E ato sipas tyre i bashkon lufta!

- Edhe te ne të krishterët janë tri përbërës në një: Shën Trininë. Dakord, numërohet si një por është unitet i të triave. Ato i bashkon dashuria. Për ne Trinia është shenjtëri, ndërsa për paganin Heraklit zjarri është kryesori sepse në të lufta është më e shprehur.

Skela e gjatë kërcëlloi pasi Michelangelo bëri disa hapa prapa e shikoi pozicionin e profetit Isai. Pastaj e la brushën, zuri vend pak më lart në një tra dhe si njeri i cili një kohë të gjatë e bart gurin në zemër dhe në një çast vendos ta heqë nga zemra tha:

- Miku im i mirë, unë do ta pranoja luftën vetëm e vetëm me një kusht. Mirë e thatë se unë bëj luftë me gurin... Këtë e thatë bukur. Por kjo është vetëm një lloj i luftës, është luftë për përsosmëri, për dëshmi se në kohë dhe në hapësirë të caktuar ka jetuar një qenie me emrin Michelangelo Buonarroti, luftë për bukurinë, luftë artistike apo si dreqin ta quaj... Këtë luftë e pranoj dhe do ta bëj pa kursyer asgjë! Por aty ku derdhet gjaku e mishi copëtohet prej aty ku derdhen idetë e guri copëtohet është  dallim i madh. Në të parën gjërat shkatërrohen, në të dytën gjërat zbulohen, krijohen, përsosen - e përfitojnë harmoninë e tyre për të cilën kanë gjakuar që nga zanafilla. Merre me mend gurin i cili ka qenë në zemër të malit, shpërthen dhe del në sipërfaqe. Dikur qe një shkëmb si mija e miliona shkëmbij dhe unë, aty, e zbuloj të fshehur Davidin... Merre me mend edhe sa shkëmbij janë, edhe sa Davidë rrinë të fshehur nëpër të gjitha malet... O Zot! Vetëm duhet të zbulohen, t'u hiqet lëvozhga...

Marini e shikonte heshtas. E paramendonte ngapak të tillë - ëndërrimtar. Ndiente se ai dëshironte të vazhdonte të fliste prandaj vetë heshti.

- ... kur u rrethua Firenca dhe pritej të kriste lufta në ledhet e qytetit unë një këmbë e para ika në Romë. Fjorentinasit më quajtën tradhtar! - vazhdoi Michaelangeloja, dhe si duket u shfry pasi e tha atë që e sëmbonte në zemër. - Por si të vdisja unë! Si të lejoja që një shigjetë e rastësishme e ndonjë leshkoje të më vriste?! E di, ata mendonin se mua më dhimbsej jeta. Por, jo, or mik, jo. Mua jeta nuk më dhimbsej fare. Por si t'i lija pa i realizuar gjithë ato skulptura që i kisha në kokë? Si t'i lija jetimë të gjitha veprat e mia? Asgjë nuk është po t'i lësh një grumbull fëmijësh jetimë... Rriten disi, por kur i lë idetë jetimë kush i rrit ata? Askush! Ato mbarojnë përgjithmonë. Dhe njerëzit e zakonshëm kurrë nuk do të mund t'i kuptojnë dot artistët: atyre nuk u dhimbset jeta e tyre - u dhimbset jeta e veprave të tyre!

Michelangelo nuk e priti përgjigjen e Marinit, por e kapi brushën dhe u hodh prapë mbi profetin Isai. Ia zgjati hijen në llërën e dorës në të cilën e ishte mbështetur profeti. Gishtat e tij depërtonin ashpër jashtë mjekrës së thinjur. Edhe profeti ishte i menduar e i mrrolur dhe Michelangelos iu duk se ai pajtohej me çdo fjalë të tij.

- Nga vështrimi ynë guri përsoset kur e gdhendim, por nga vështrimi i gurit ai shkatërrohet apo jo - tha Bardheci për të mos e humbur fillin e muhabetit, por edhe duke i ikur pikës së bisedës ku e sillte me dhembje Buonarroti. Si duket ai ndihej ngapak i poshtëruar. Apo e kishte kuptuar se ishte frikacak dhe tash kishte dëshirë të rrinte e të bisedonte me një që kishte kaluar tmerret e luftës dhe të shihte ç'veçori kishte një qenie e tillë.

- Dakord, nëse e shpirtëzojmë gurin! Por, të kuptohemi, për mua e bukur është kur sendit ia heq të tepërtat siç bëhet në skulpturë e jo kur ia shton ato që i mungojnë siç bëjnë piktorët me brushë. Këtë ia pata thënë edhe Leonardo Da Vinçit në një rast, e ai më tallte sepse thoshte se skulptura është e ngushtë, tepër e rrudhur dhe se një punë të tillë mund ta bëjnë vetëm njerëzit pa imagjinatë. A s'po e dëshmoj se kjo është marri?

- Ju thatë se e ndani luftën në atë artistike dhe në luftën e marrë e të kotë...

- Po. Sepse a e dini pse bëhen luftërat? Ngaqë kështu u teket princave dhe të marrëve tjerë të cilët s'kanë asnjë ide, asnjë ëndërr. Luftojnë për të pushtuar toka të reja, pasuri më të begatshme, këto janë ëndrra për ta, ngase ata s'kanë shpirt të artistit dhe si pasojë, për mua. S'janë njerëz sepse në varr marrin vetëm një thes eshtrash e një grumbull dhé mbi to. Asgjë tjetër. Pa më thuaj kujt i mbeti Troja, pasuria e tij, mllefi dhe trimëria e Akilit, gjama dhe dhembja e Priamit? Kujt? Askujt. Që të gjithë janë bërë hi e pluhur. Fatkeqësia e kësaj bote është se më shumë lindin njerëz të marrë sesa të mençur. Vetëm kafshët dhe të tillët që bëjnë luftëra nuk kanë ide dhe ëndrra artistike, më kuptoni? A mund ta paramendoni njeriun pa ëndërr artistike? Ja ku po ju them: një qenie e tillë është më e rrezikshme se bisha.

- Edhe unë kam menduar një kohë të gjatë për këtë. Por sa herë që jam përpjekur t'i ndaj s'kam pasur kurrë sukses, sepse si duket lufta është, megjithatë, ecje përpara; është ndeshje me atë që s'do të ecë përpara... Në art kjo është ndeshje të papërsosmërisë ideore me përsosmërinë ideore, ndërsa lufta në shoqëri është aftësi për të jetuar dhe paaftësi për të ekzistuar fiset, racat, popujt... Ideja e përsosur e mund idenë e papërsosur, populli i aftë e mund popullin e paaftë. Lufta është, si duket, fat i përhershëm i gjinisë njerëzore prandaj s'po përpiqem ta dalloj...

- Më duket se kur po flisni kështu gjithmonë ju del përpara Shkodra juaj dhe lufta që bëtë atje?...

- Desha ta them edhe këtë, se ata që mbetën në Shkodër e ndër ta edhe unë, dhe ata që kanë mbetur në Firencë kur ju keni ikur janë vetëm njerëz të cilët s'kanë pasur ku dhe si të ikin, e nuk kanë ndenjur pse kanë qenë më trima apo qytetarë më të denjë të Firencës. Nuk ka njeri që nuk ia ka frikën luftës...

Por në Shkodër - pasi e zutë në gojë - nuk u bë luftë, jo! Në Shkodër u bë përmbytja! Treqindepesëdhjetë mijë barbarë kundër nesh pesë mijëve sa kishim mbetur në kështjellë. Dhe prapë s'mundën të na mposhtin me forcën e armës. Ndonjëherë mendoj se i madhi Zot na vë në sprova të rënda, në tundime për të cilat mendon se kurrë s'do të mund t'i bësh ballë. Ndoshta në luftë vihemi në sprovë që të shohim se ku qëndron ndryshimi midis natyrës hyjnore dhe asaj njerëzore. Kështu njerëzit e kuptojnë se kanë lindur edhe për ta parë vetveten në një pasqyre të tmerrshme tundimi...

- Habitem me ju, maqedonasit!... Vërtet, habitem se sa tmerre i keni kaluar në Atdheun tuaj dhe prapë luftoni me mish e me shpirt për atë që të ktheheni sa më parë e të luftoni për t'u çliruar.

- Çdo qytetar, çdo bir i Atdheut, e ka për borxh që ta derdhë edhe pikën e fundit të gjakut për dheun ku ka lindur e ku është rritur. Kjo nuk është vetëm frazë poetike, por një e vërtetë e madhe të cilën njeriu herët apo vonë e kupton. Edhe krejt Romën po të ma jepnin, nuk do të mund ta shkëmbeja me një kaçubë të Shkodrës, sepse ajo që është e jotja mbetet e jotja. Sendi i huaj, me kalimin e kohës, bëhet gjithnjë më i huaj. Fatkeqësinë e vet njeriu nuk mund ta ndajë me askënd. Atë duhet ta mundë vetë që të bindet se e ka mundur.

- Kjo po më habit, dhe mendoj se këtu ndryshojmë mjaft: unë fjala vjen, jam fjorentinas, por si i tillë kam lindur krejt rastësisht. Do të mund të lindja diku tjetër, poende do të mund të lindja e të merrja pjesë si ushtar në palën kundërshtare apo jo? Prandaj s'ia vlen të luftohet... Megjithatë është mirë të shkohet sipas asaj të Krishtit: nëse dikush ta qëllon në faqen e majtë, ktheja të djathtën!

- Eh, miku im i mirë, - u shfry i mallëngjyer Marin Bardheci e vazhdoi - këtë që e thatë është një gjë shumë interesante. Në ato ditë të vështira, por madhështore për Shkodrën time, ky rrëfim dhe kjo thënie u hesht. Ditë të tëra, javë të tëra priftërijtë s'e hapnin dot këtë faqe. Jo se u kishte urdhëruar kush, jo se dikush u kishte thënë së paku si këshillë, jo! jo! As s'e lexonin në mesha, as e përmendnin në fjalime. As në mes vete kurrë asnjeri s'e hapte këtë bisedë. Ndërsa lufta vazhdonte çdo ditë e më rreptë; bombardimet e herëpashershme ia zunë vendin breshërive të tëra e të pandërprera. Kështjellarët luftonin si luaj. Dhe si në çdo fillim vdisnin ata më të mirët e më trimat. Pas sulmeve, kur barbarët lodheshin e pushonin, njerëzia mërmëritnin më vete lutjet. Mblidheshin në kishën e Shën Markut dhe përherë i bishtnonin kësaj fjalie. Dhe një natë ngjau ajo që e prisja me frikë kaq ditë. Një grua e tmerruar ngase dy fëmijët e saj ia kishte ndrydhur për vdekje një gjyle e barbarëve, iu afrua Atë Bartolomeut, ia puthi dorën e me sy të çakërdisur nga dhembja tha: 

"O Atë, a s'është kjo, lufta jonë, e kotë?... Dy fëmijët e mi u ndrydhën... s'janë më... Por kjo tash nuk më dhemb aq shumë, sa më tmerron frika se të gjithë fëmijët tjerë, të gjithë ne do të na gjejë i njëjti fat... Imzot, a s'thotë Biri i Zotit tonë të lumnueshëm, Zoti Krisht, po të qëlloi dikush me shuplakë në faqen e majtë ti ktheja të djathtën? A s'do të ishte më mirë..." "O grua e mirë - i pati thënë Atë Bartolomeu i qetë dhe me një ndjenjë se shpëtonte nga një barrë e madhe që e kishte bartur tërë kohën, e unë u pata ngrirë në vend dhe nuk e pata ditur si do t'i përgjigjej. - Kthimi i faqes sonë të djathtë, zonjë e nderuar, është fikja, zhdukja jonë nga faqja e dheut. Po t'ia kthejmë edhe faqen e djathtë, ne nuk do ta njohim Jezu Krishtin, qoftë lavdëruar në qiell, për Zot e Shpëtimtar tonin... Sepse ky barbar nuk do të na qëllojë me shuplakë në faqe, por do të na kapërdijë krejt! Do të na kollofisë, bijë, do të na kollofisë...

Ajo nuk mundi të thotë asgjë. Eci.

E ndjeva se Atë Bartolomeu mbet megjithatë i mëdyshur. E dinte se nuk i tha asgjë. Gati asgjë.

Edhe në vazhduam të ecim nëpër rrugicat e mbushura me trarë të djegur e mure të rrënuara. Jashtë mureve të kështjellës dëgjoheshin klithma sulmi, si pallje, të akinxhijve. Kur hymë në kishë Atë Bartolomeu e ndiente veten disi fajtor që nuk mundi t'i përgjigjej deri në fund e si deshi asaj gruaje. U mbështet në tavolinë, më shikoi drejt në sy e pastaj më tha:

- Dëgjo biri im, nëse ti mbetesh gjallë e unë vdes, apo nëse ti vdes e unë mbetem gjallë, do t'u themi njerëzve kudo në botë, këdo që do ta takojmë, me këdo që të flasim, kujtdo që do t'i mbajmë meshë kudo qoftë se, në Shkodër tjetër qe Jezui.

Në Shkodër Jezui tha :"Sy për sy e dhëmb për dhëmbë!"...

Atje në kishën e Shën Markut e pashë të veshur me pancir, me mburojë e me shpatë. Vinte si gjyqtar i Ditës së Gjyqit, të na gjykojë.

(1988)

Agim MORINA