NË SHKODËR TJETËR QE JEZUI

Njeriu që me hapa të shpejtë ecte rrugës Via Rippiete të Romës dhe depërtonte nëpër turmën e njerëzve nuk dukej se ishte i veçantë. Shtatshkurtër, me mjekër të rrallë e hundë paksa të shtrembër, ai linte përshtypjen e një qengji të drobitur i cili futet në kope dhe aty e ndien veten mirë sepse askujt s'ia tërheq vëmendjen. Ai ecte i menduar, derisa pelerina e gjatë dhe e murrme i mbështillej e i çmbështillej nëpër këmbë si valë e detit.

Sheshet e Romës ishin të këtilla, përplot me tregtarë, zanatçij, fisnikë e çirakë. Kohëve të fundit trazirat e tundnin gjithë Italinë dhe epiqendra e këtyre dridhjeve ishte Roma, prandaj këtu njerëzit ishin më të hutuar, më të frikësuar e më të nderë; nguteshin që sa më shpejt t'i kryenin punët e të prisnin si në ankth. Huadhënësit vraponin pas parave të tyre dhe s'u hiqeshin qafet borxhlijve, qiradhënësit kërkonin që pagesa prej tash të bëhej paraprakisht dhe çdo gjë që më parë i ishte lënë mëshirës e durimit tash e kishte grabitur babëzia dhe ngutesa. Papa Juli i II, ishte një papë më rigoroz e më parimor se paraardhësit e tij. Përveç ujit bekues të altarit të kishës, përveç fjalëve të shenjta të Biblës, ai dëshironte të kishte edhe dorën e fortë mbi besimtarët, sepse, siç duket besimtarët pas 14 shekujsh predikimi të librit të shenjtë nga kisha, jo vetëm që s'ishin kthyer për të mirë, pra, jo vetëm që s'ishin bërë besimtarë edhe më të devotshëm, por kishin filluar të shfaqnin dyshime e shpërfillje të paparë, jo aq në Librin e Shenjtë, sa në zëvendësin e Perëndisë në tokë, në trashëgimtarin e Birit të Zotit, në Papën. Herezia ishte përhapur si murtajë, dhe kjo mund të pikasej vetëm pasi e kaplonte plotësisht shpirtin mëkatar të njerëzve, tek atëherë mund ta shquaje se cili mund të ishte ai që i kishte bërë bisht rrugës së Zotit.

Njeriu me pelerinë mallkonte fatin e vet të mbrapshtë që vazhdimisht kishte punë me papët. Me pleq tekanjozë e, shpesh, të matufosur, pikërisht për shkakun se ky nuk ishte lundër që mund t'i duronte erërat më çoroditëse që mund të frynin nga tekat e tyre. Habitej se si, aq papë që i përcolli në botën e përtejme, asnjë që e trashëgoi tjetrin nuk i ngjau të parit as për fije floku; secili kishte shije tjetër për artin, mendime tjera për njerëzit, ëndrra tjera për botën... Nëse i pari predikonte paqen dhe dashurinë që duhej të mbretëronte ndërmjet njerëzve, i dyti menjëherë shpallte lufta të shenjta e rraskapitëse, ndërsa i treti montonte në nyjat e hierarkisë kurthet e intrigave të cilat linin mbrapa kufoma me gojë të shtrembëruara e plot shkumë dhe kupat e rrëkëllyera e të spërkatura me nga pak helm. Kështu, fatkeqësia e tij ishte se kardinalët bëheshin papë në pleqëri. Si të tillë shpesh ishin të çuditshëm me sjelljet e tyre, ashtu siç dinë të jenë pleqtë e shqetësuar që vdekjen tashmë e kanë shumë afër. Ata nuk arrinin ta sendërtonin asnjë plan të tyrin sepse jetonin pak, pasi bëheshin papë dhe vdisnin. Por ai hallin nuk e kishte këtu, sepse papnia, mëkatet dhe sevapet, ishin çështje e hierarkisë kishtare. Por e keqja ishte se ky duhej të bëhej skulptor i tekeve dhe dëshirave të papëve, ngaqë sapo njëri porosiste një vepër artistike, s'kalonte shumë kohë dhe vdiste, vinte në vend të tij një papë krejt i kundërt me këtë të parin dhe vinte edhe urdhri që të ndalej puna në veprën e pakryer e të nisej puna në një vepër të re. Kështu i mbeteshin veprat e pakryera. Apo dinte të ngjante edhe tjetra, siç i ngjau me papën e fundit, i cili kërkoi nga ai që ta lërë skulpturën dhe të pikturojë në muret e Kapelës Sikstine! Ky më nuk ishte porosi, por dënim!   

Këto re të zeza të mendimeve iu tërhoqën kur para tij iu shfaq gjelbërimi dhe aroma e kopshtit të Medicive.

- Zotëri më ndiqni ju lutem, hirësia e tij ju pret! - i tha shërbëtori i cili e hapi derën e madhe të korridorit.

Kur hyri në sallonin e gjerë, në ballë e pa kryqin e madh. Në fund të sallonit qëndronte Giovani Medici, kardinal i Vatikanit, i veshur me petka të kuqe dhe i stolisur me një buzëqeshje të lehtë. Michelangelos iu duk më i trashë nga koha kur e kishte takuar për herë të fundit. Kushëriri i tij Giulioja, shoqëruesi i tij i pandashëm, nuk kishte ndryshuar shumë.

* * *

Përballë tyre qëndronin edhe dy të huaj: njëri i trashë e i shkurtër, me një veshje që e bënte të dukej edhe më i plotë, dhe një tjetër i gjatë, fytyrëgdhendur, i hijshëm e serioz e me sy të ënjtur si i pagjumë. Për nga veshja dukej se ishte prift, por qëndrimi i tij i ngjante më tepër një oficeri të kalorisë.

- Oh, Michelangelo, i dashuri mik! Mirë se erdhe! - klithi Giovani Medici i kapluar nga një ndjenjë e mallëngjimit. Zëri i tij i njëtrajtshëm e i trashë ia kujtoi Michelangelos, Lorenzo Medicin, të atin e Giovanit, atë burrin e shkëlqyer e të urtë që bëri aq shumë për Firencën dhe për artistët e saj.

- Mirë se ju gjej, shkëlqesia Juaj! Gëzohem që Ju shoh prapë shëndosh e mirë e të lumtur si ma do zemra të jeni përherë! - ia ktheu skulptori dhe posa provoi të përkulet Giovani e kapi për krahu dhe e përqafoi. Michelangelo u prek thellë nga mirësjellja e tij. U ul në ulësen aty pranë derisa Giovani e prezentoi:

- Mirë u bë që erdhe pak më herët sepse mund të të njoh me mysafirët e mi të nderuar. Ky është miku i familjes sonë, Michelangelo Buonarroti, skulptor dhe tash edhe piktor! Ndërsa këta - kardinali u kthye kah dy të huajt - janë N.N. pronar i shtypshkronjës dhe Marin Bardheci, prift dhe shkrimtar i veprës "Mbi jetën e princërve" dhe i veprës "Rrethimi i Shkodrës"...

Të dy palët u shikuan dhe u përshëndetën me tundje të lehta të krenave.

* * *

- Për shëndetin dhe jetën e gjatë të kardinalit tonë! - ngriti kupën e tij Jakoppo Scriba, një tregtar i pëlhurave që tash ishte bërë mbret i tregut të Romës. Të gjithë të pranishmit ngritën kupat. Në këndin e majtë të tavolinës rrinin Michelangelo dhe Marin Bardheci. Pranë prift Marinit skulptori fjorentinas dukej krejt i imët, por këtë e kompensonte me zërin e trashë e depërtues.

- ...jo, jo, s'dëshiroj të më keqkuptoni, - vazhdonte bisedën Michelangelo - jo pse kam lindur aty, por Firenca më frymëzon. Ajo të bën artist...

- Në Firencë kam qenë para shtatë vjetësh... apo më gjatë, nuk më kujtohet. Me cilindo fjorentinas që kam biseduar secili doemos ma ka përmendur Lorenzo Medicin, të atin e Giovanit, - tha Marini.

- Imzot Lorenzo!... - e ndërpeu bashkëbiseduesi i tij - Ah, njeri i shkëlqyer. E kam njohur atë burrë të shenjtë, dhe, nëse doni tua them të vërtetën troç: nëse për të gjithë artistët e Firencës ia kanë borxhin më të madh dikujt atëherë ky është pikërisht Lorenzo Medici!

- Atje e kam parë atë Davidin Tuaj. Është i thjeshtë dhe madhështor! Më ka mahnitur njohja e shkëlqyeshme e anatomisë së njeriut nga ana juaj! - tha Marini i habitur.

- Çështja e anatomisë... - ia ktheu Buonarroti, dhe e kroi ballin duke e shikuar thellë në sy epirotin se mos e tradhtonte diç shikimi i tij i ngurtë, por u bind se ishte pyetje e sinqertë e vazhdoi - ...çështja e anatomisë është bisedë për ndonjë rast tjetër sepse e dini edhe vetë se sa lehtë këtu e shpallin njeriun sekretar të djallit!

- Po, po... Por këtu në Romë e ushtroni profesionin tuaj apo... 

- Puna ime në Romë vajti si puna e dashit që shkoi t'i marrë brirët e i la edhe veshët: erdha me porosinë që të punoj skulptura e sosa në muret e  Kapelës Sikstine ku po pikturoj tani! O Zot, kurrë s'kam dashur të pikturoj! Kurrë! Dëshiroj ta kryej sa më shpejt e t'i kthehem gurit e mermerit!

- Në Kapelën Sikstine e di që ka pasur ca piktura, e aty është, më duket, edhe piktura e famshme "Dorëzimi i çelësave" i Peruginos, i cili më ka mahnitur sepse e ka një zgjidhje të mahnitshme nga ana e perspektivës. Por edhe Boticelli dhe Pinturecchio janë aty më duket.

- Po, Perugino është vërtet i mirë, por tash nxënësi i tij, Raffaello Santi më duket se është edhe më i talentuar.

- Këtë nuk po e njoh.

- Është i ri dhe më duket se ka nisur punën në  Pallatin e Vatikanit.

- Dhe Ju do ta bëni ndonjë pikturë në atë brez të murit?

- Jo. Tash unë pikturoj sipërfaqen ndërmjet shtyllave pak më lart prej atyre pikturave të vjetra dhe nëpër tërë tavanin!  

- Tërë tavanin!? Po ai tavan është shumë i lartë!

- Po, por i kam vënë skelat deri lart dhe puna tash për tash më shkon mjaft mirë. Por ju po më habisni sepse paskeni njohuri edhe për ne, shkarravitësit e mureve!

- Mos, ju lutem, mos e përçmoni punën Tuaj fisnike, Ju e bëni punën  më të bindshme dhe më depërtuese për njerëzit, sepse shumica përtojnë të lexojnë libra e të ulen në biblioteka, por nuk ka njeri që nuk kënaqet me pikturën dhe skulpturën sepse ato, megjithatë, i mbizotërojnë shpejt mendjet e njerëzve. Me piktorë të shumtë kam pasur shoqëri në Maqedoni, sepse kam qenë mbikqyrës financiar i piktorëve që i punonin freskat në kishat tona kështu që i kam ndjekur hap më hap dhe kam kaluar një pjesë të jetës me ta.

- Atëherë, pasi puna qëndroka kështu, vazhdoje këtë punë edhe këtu në Romë, e le të të shkojë jeta me piktorë... - tha Michelangeloja duke buzëqeshur ndërsa Marini mbet i hutuar nga fjalët e tij.

- Nuk Ju kuptoj?

- Kam vënë si kusht që derisa të punoj në Kapelën Sikstine të mos hyjë askush, përveç Papës dhe Urbinos, shërbëtorit tim, por si duket më duhet t'i bie mohut. Nëse keni mirësinë mund të më vizitoni kur të doni në Kapelë...

- Oh, ju falem nderit! Ndihem shumë i nderuar!

- Po ju ç'bëni tash këtu në Romë? Me se merreni?

- Jam duke e përgatitur një jetëshkrim të princit të ndritur të epirotëve, Gjergj Kastriotit Skënderbeut, me vdekjen e të cilit fati ia ktheu shpinën Atdheut tim.

- Për Gjorgjo Kastriotan Skanderbigon kam dëgjuar shumë dhe jam mahnitur me trimëritë e këtij zemërluani maqedonas, - tha Michelangelo e vazhdoi - dhe përherë kam menduar se ky trim meriton një skulpturë të madhe të shkëlqyeshme midis Romës. Por sa herë e kam lodhur kokën kurrë s'kam arritur në një përfundim se si do të mund t'i përmblidhja të gjitha virtytet e këtij fatosi arbëror e t'i paraqisja në një skulpturë. E kam ndier veten të vogël para tij. Dhe më duket se vështirë do ta bëj ndonjëherë. Mendoj se jam edhe xheloz, ngaqë artistët nga një vepër të tyren e ruajnë vetëm për vete dhe nuk e realizojnë kurrë, e kjo vepër për mua më duket se pikërisht do të jetë kjo për Skanderbigon. Ajo që ndosta s'do ta bëj kurrë e do ta ruaj për veten time.

Atë veprën tuaj për rrethimin e Shkodrës s'e kam lexuar, dhe Ju lus të më falni, por një mik imi më ka rrëfyer se s'ka fjetur net të tëra pasi e ka lexuar atë. Thotë se ka qenë tragjedi e paparë por edhe trimëri e padëgjuar e kështjellarëve!...

Bisedën e tyre papritmas e ndërpreu hyrja e një grupi të gaztorëve dhe muzikantëve. Gumëzhima e njerëzve u pashit, por morën hov të qeshurat e zëshme.

* * *

- Sinjor Barlleci? Le të hyjë menjëherë!

- Unë e ndala sepse ju keni thënë se përveç Papës askush nuk guxon të hyjë në Kapelë. - tha Urbino, shërbëtori i Michelangelos.

- Tash vlen tjetra: përveç Papës dhe sinjor Barllecit, u kuptuam? - tha Michaelangelo dhe nisi të zbresë nga skelja.

- Siurdhëroni zotëri Buonarroti! - tha roja dhe u tërhoq kah dera. Së shpejti në sallë u duk trupi i gjatë, i drejtë, eshtragjerë e i papërkulur nga mosha i Marin Bardhecit. Fytyra e tij serioze mori një pamje të hareshme kur u përkul dhe përqafua me Buonarrotin.

- Mirë se erdhe në pallatin tim! - tha Michelangelo duke hapur krahët.

- Mirë se ju gjej shkëlqesia juaj... - ia ktheu Marini duke u përkulur si para një mbreti. Salla jehoi nga të qeshurat e tyre.

- Ju e paskëshit mjaft mirë në krahasim me atë se si m'u ankuat atë natë! - tha Bardheci duke shikuar me kureshtje muret ndërmjet trarësh të skelave.

- Le të ma shtrojnë me flori se brushën dhe ngjyrat nuk mund t'i dua. Jo! Uluni, uluni... - tha skulptori i pluhurosur e i zhyer i tëri me ngjyrë.

- Jo, jo, kurrsesi! Nuk dëshiroj t'jua ndërprej punën. Vetëm vazhdoni punën dhe shpresoj që prania ime nuk do t'ju bezdisë.

- Mua nuk më bezdisin njerëzit të cilët e njohin dhe e duan artin. Por më duhet doemos të qëndroj atje lart - tha ai dhe tregoi me gisht kah tavani.

- S'ka rëndësi, do të ngjitem edhe unë atje lart.

- Vërtet?! Harrova se ju keni qenë me piktorët dhe e dini rehatinë e tyre... Atëherë le të ngjitemi lart.

Që të dy, dalëngadalë, nëpër shkallët e improvizuara, u ngjitën deri në skelën kur para tyre u gjend i vizatuar skica e profetit Isai. Kërcëllimat e shkallëve të improvizuara Marinit ia kujtuan Shkodrën dhe dhjetëra shkallët e këtilla prej nga gratë dhe më të rinjtë ngjiteshin dhe u ofronin luftëtarëve në ledhe shigjeta, gurë e katran të shkrirë. Klithmat, era e djersës, duart e përgjakura, grumbulli i kufomave iu vërtitën si vetëtimë nëpër mendje.

- Tërë jetën po e vras mendjen, - jehoi zëri i Michelangelos i cili e kthjelli dhe e shkëputi nga skenat e lemerishme që asnjëherë nuk po i shqiteshin nga mendja - me një të vetmen pyetje, dhe gjithmonë vetes ia them të njëjtën përgjigje: "Michelangelo, a ia qëllove mirë kur vendose të bëhesh skulptor?"  Dhe i them vetes: "Po! Asgjë më të mençur s'ke bërë në jetë. Nuk e sheh?"

Dhe më duket se përherë jam i kënaqur, Ndonjëherë më kap tmerri kur mendoj se çfarë do të ndodhte me mua po të mos merresha me skulpturën. Do të isha një kufomë e gjallë që shëtitet rrugëve... Lugat! Lugat do të isha. Ja ky pikturim i shkretë më plaku për dhjetë vjet më shumë para kohe.

Jehona e zërit të tij e ndiqte veten nëpër këndet e kapelës si maçorri bishtin e tij.

- Gdhendja, gdhendja! Ja kjo është ajo e vërteta! - tha me kënaqësi.

- Po o mik, - foli Bardheci e vazhdoi - gdhendja sjell gdhendjen! Nuk e gdhend vetëm ti gurin, por edhe guri të gdhend ty. Është aty një ndeshje e çuditshme, një gërvishtje e ndërsjellë, një luftë e pambarim...

Michelangelo fërkoi dy tri herë brushën mbi draperinë e verdhë që ti rendiste më mirë mendimet e tha:

- Lufta është burimi i të gjitha gjërave apo jo? Pajtohesh me atë ho skoteinós-in, të errëtin e Greqisë. Por ky adhurim i tij për luftën mua më duket ngapak i tepruar. Kjo ndoshta ka ardhur nga shkaku se helenët s'kanë mundur ta ndiejnë hyjnoren në një të vetmen por e kanë shpërndarë në katër përbërës! E ato sipas tyre i bashkon lufta!

- Edhe te ne të krishterët janë tri përbërës në një: në Shën Trininë. Dakord, numërohet si një por është unitet i të triave. Ato i bashkon dashuria. Për ne Trinia është shenjtëri, ndërsa për paganin Heraklit zjarri është kryesori sepse në të lufta është më e shprehur.

Skela e gjatë kërcëlloi pasi Michelangelo bëri disa hapa prapa e shikoi pozicionin e profetit Isai. Pastaj e la brushën, zuri vend pak më lart në një tra dhe si njeri i cili një kohë të gjatë e bart gurin në zemër dhe në një çast vendos ta heqë nga zemra tha:

- Miku im i mirë, unë do ta pranoja luftën vetëm e vetëm me një kusht. Mirë e thatë se unë bëj luftë me gurin... Këtë e thatë bukur. Por kjo është vetëm një lloj i luftës, është luftë për përsosmëri, për dëshmi se në kohë dhe në hapësirë të caktuar ka jetuar një qenie me emrin Michelangelo Buonarroti, luftë për bukurinë, luftë artistike apo si dreqin ta quaj... Këtë luftë e pranoj dhe do ta bëj pa kursyer asgjë! Por aty ku derdhet gjaku e mishi copëtohet prej aty ku derdhen idetë e guri copëtohet është  dallim i madh. Në të parën gjërat shkatërrohen, në të dytën gjërat zbulohen, krijohen, përsosen - e përfitojnë harmoninë e tyre për të cilën kanë gjakuar që nga zanafilla. Merre me mend gurin i cili ka qenë në zemër të malit, shpërthen dhe del në sipërfaqe me tërë bukurinë e vet të fshehur me miliona vjet. Dikur qe një shkëmb si mija e miliona shkëmbij dhe unë, aty, e zbuloj të fshehur Davidin... Merre me mend edhe sa shkëmbij janë, edhe sa Davidë rrinë të fshehur nëpër të gjitha malet... O Zot! Vetëm duhet të zbulohen, t'u hiqet lëvozhga...

Marini e shikonte heshtas. E paramendonte ngapak të tillë - ëndërrimtar. Ndiente se ai dëshironte të vazhdonte të fliste prandaj vetë heshti.

- ... kur u rrethua Firenca dhe pritej të kriste lufta në ledhet e qytetit unë një këmbë e para ika në Romë. Fjorentinasit më quajtën tradhtar! - vazhdoi Michaelangeloja, dhe si duket u shfry pasi e tha atë që e sëmbonte në zemër. - Por si të vdisja unë! Si të lejoja që një shigjetë e rastësishme e ndonjë leshkoje të më vriste?! E di, ata mendonin se mua më dhimbsej jeta. Por, jo, or mik, jo. Mua jeta nuk më dhimbsej fare. Por si t'i lija pa i realizuar gjithë ato skulptura që i kisha në kokë? Si t'i lija jetimë të gjitha veprat e mia? Asgjë nuk është po t'i lësh një grumbull fëmijësh jetimë... Rriten disi, por kur i lë idetë jetimë kush i rrit ata? Askush! Ato mbarojnë përgjithmonë. Dhe njerëzit e zakonshëm kurrë nuk do të mund t'i kuptojnë dot artistët: atyre nuk u dhimbset jeta e tyre - u dhimbset jeta e veprave të tyre!

Michelangelo nuk e priti përgjigjen e Marinit, por e kapi brushën dhe u hodh prapë mbi profetin Isai. Ia zgjati hijen në llërën e dorës ku ishte mbështetur profeti. Gishtat e tij depërtonin ashpër jashtë mjekrës së thinjur. Edhe profeti ishte i menduar e i mërrolur dhe Michelangelos iu duk se ai pajtohej me çdo fjalë të tij.

- Nga vështrimi ynë guri përsoset kur e gdhendim, por nga vështrimi i gurit ai shkatërrohet apo jo - tha Bardheci për të mos e humbur fillin e muhabetit, por edhe duke i ikur pikës së bisedës ku e sillte me dhembje Buonarroti. Si duket ai ndihej ngapak i poshtëruar. Apo e kishte kuptuar se ishte frikacak dhe tash kishte dëshirë të rrinte e të bisedonte me një që kishte kaluar tmerret e luftës dhe të shihte ç'veçori kishte një qenie e tillë.

- Dakord, nëse e shpirtëzojmë gurin! Por, të kuptohemi, për mua e bukur është kur sendit ia heq të tepërtat, siç bëhet në skulpturë, e jo kur ia shton ato që i mungojnë, siç bëjnë piktorët me brushë. Këtë ia pata thënë edhe Leonardo Da Vinçit në një rast, e ai më tallte sepse thoshte se skulptura është e ngushtë, tepër e rrudhur dhe se një punë të tillë mund ta bëjnë vetëm njerëzit pa imagjinatë. A s'po e dëshmoj se kjo është marri?

- Ju thatë se e ndani luftën në atë artistike dhe në luftën e marrë e të kotë...

- Po. Sepse a e dini pse bëhen luftërat? Ngaqë kështu u teket princave dhe të marrëve tjerë të cilët s'kanë asnjë ide, asnjë ëndërr. Luftojnë për të pushtuar toka të reja, pasuri më të begatshme, këto janë ëndrra për ta, ngase ata s'kanë shpirt të artistit dhe si pasojë, për mua. S'janë njerëz sepse në varr marrin vetëm një thes eshtrash e një grumbull dhé mbi to. Asgjë tjetër. Pa më thuaj kujt i mbeti Troja, pasuria e tij, mllefi dhe trimëria e Akilit, gjëma dhe dhembja e Priamit? Kujt? Askujt. Që të gjithë janë bërë hi e pluhur. Fatkeqësia e kësaj bote është se më shumë lindin njerëz të marrë sesa të mençur. Vetëm kafshët dhe të tillët që bëjnë luftëra nuk kanë ide dhe ëndrra artistike, më kuptoni? A mund ta paramendoni njeriun pa ëndërr artistike? Ja ku po ju them: një qenie e tillë është më e rrezikshme se bisha.

- Edhe unë kam menduar një kohë të gjatë për këtë. Por sa herë që jam përpjekur t'i ndaj s'kam pasur kurrë sukses, sepse si duket lufta është, megjithatë, ecje përpara; është ndeshje me atë që s'do të ecë përpara... Në art kjo është ndeshje të papërsosmërisë ideore me përsosmërinë ideore, ndërsa lufta në shoqëri është aftësi për të jetuar dhe paaftësi për të ekzistuar fiset, racat, popujt... Ideja e përsosur e mund idenë e papërsosur, populli i aftë e mund popullin e paaftë. Lufta është, si duket, fat i përhershëm i gjinisë njerëzore prandaj s'po përpiqem ta dalloj...

- Më duket se kur po flisni kështu gjithmonë ju del përpara Shkodra juaj dhe lufta që bëtë atje?...

- Desha ta them edhe këtë, se ata që mbetën në Shkodër e ndër ta edhe unë, dhe ata që kanë mbetur në Firencë kur ju keni ikur janë vetëm njerëz të cilët s'kanë pasur ku dhe si të ikin, e nuk kanë ndenjur pse kanë qenë më trima apo qytetarë më të denjë të Firencës. Nuk ka njeri që nuk ia ka frikën luftës...

Por në Shkodër - pasi e zutë në gojë - nuk u bë luftë, jo! Në Shkodër u bë përmbytja! Treqindepesëdhjetë mijë barbarë kundër nesh pesë mijëve, sa patëm mbetur në kështjellë. Dhe prapë s'mundën të na mposhtin me forcën e armës. Ndonjëherë mendoj se i madhi Zot na vë në sprova të rënda, në tundime për të cilat mendon se kurrë s'do të mund t'i bësh ballë. Ndoshta në luftë vihemi në sprovë që të shohim se ku qëndron ndryshimi midis natyrës hyjnore dhe asaj njerëzore. Kështu njerëzit e kuptojnë se kanë lindur edhe për ta parë vetveten në një pasqyre të tmerrshme tundimi...

- Habitem me ju, maqedonasit!... Vërtet, habitem se sa tmerre i keni kaluar në Atdheun tuaj dhe prapë luftoni me mish e me shpirt për atë që të ktheheni sa më parë e të luftoni për t'u çliruar.

- Çdo qytetar, çdo bir i Atdheut, e ka për borxh që ta derdhë edhe pikën e fundit të gjakut për dheun ku ka lindur e ku është rritur. Kjo nuk është vetëm frazë poetike, por një e vërtetë e madhe, të cilën njeriu herët apo vonë e kupton. Edhe krejt Romën po të ma jepnin, nuk do të mund ta shkëmbeja me një kaçubë të Shkodrës, sepse ajo që është e jotja mbetet e jotja. Gjësendi i huaj, me kalimin e kohës, bëhet gjithnjë e më i huaj. Fatkeqësinë e vet njeriu nuk mund ta ndajë me askënd. Atë duhet ta mundë vetë që të bindet se e ka mundur.

- Kjo po më habit, dhe mendoj se këtu ndryshojmë mjaft: unë fjala vjen, jam fjorentinas, por si i tillë kam lindur krejt rastësisht. Do të mund të lindja diku tjetër, poende do të mund të lindja e të merrja pjesë si ushtar në palën kundërshtare apo jo? Prandaj s'ia vlen të luftohet... Megjithatë është mirë të shkohet sipas asaj të Krishtit: nëse dikush ta qëllon në faqen e majtë, ktheja të djathtën!

- Eh, miku im i mirë, - u shfry i mallëngjyer Marin Bardheci e vazhdoi - këtë që e thatë është një gjë shumë interesante. Në ato ditë të vështira, por madhështore për Shkodrën time, ky rrëfim dhe kjo thënie u hesht. Ditë të tëra, javë të tëra priftërijtë s'e hapnin dot këtë faqe. Jo se u kishte urdhëruar kush, jo se dikush u kishte thënë së paku si këshillë, jo! jo! As s'e lexonin në mesha, as e përmendnin në fjalime. As në mes vete kurrë asnjeri s'e hapte këtë bisedë. Ndërsa lufta vazhdonte çdo ditë e më rreptë; bombardimet e herëpashershme ia zunë vendin breshërive të tëra e të pandërprera. Kështjellarët luftonin si luanë. Dhe si në çdo fillim vdisnin ata më të mirët e më trimat. Pas sulmeve, kur barbarët lodheshin e pushonin, njerëzia mërmëritnin më vete lutjet. Mblidheshin në kishën e Shën Markut dhe përherë i bishtnonin kësaj fjalie. Dhe një natë ngjau ajo që e prisja me frikë kaq ditë. Një grua e tmerruar ngase dy fëmijët e saj ia kishte ndrydhur për vdekje një gjyle e barbarëve, iu afrua Atë Bartolomeut, ia puthi dorën e me sy të çakërdisur nga dhembja tha: 

"O Atë, a s'është kjo, lufta jonë, e kotë?... Dy fëmijët e mi u ndrydhën... s'janë më... Por kjo tash nuk më dhemb aq shumë, sa më tmerron frika se të gjithë fëmijët e tjerë, të gjithë ne do të na gjejë i njëjti fat... Imzot, a s'thotë Biri i Zotit tonë të lumnueshëm, Zoti Krisht, po të qëlloi dikush me shuplakë në faqen e majtë ti ktheja të djathtën? A s'do të ishte më mirë..." 

"O grua e mirë - i pati thënë Atë Bartolomeu i qetë dhe me një ndjenjë se shpëtonte nga një barrë e madhe që e kishte bartur tërë kohën, e unë u pata ngrirë në vend dhe nuk e pata ditur si do t'i përgjigjej. - Kthimi i faqes sonë të djathtë, zonjë e nderuar, është fikja, zhdukja jonë nga faqja e dheut. Po t'ia kthejmë edhe faqen e djathtë, ne nuk do ta njohim Jezu Krishtin, qoftë lavdëruar në qiell, për Zot e Shpëtimtar tonin... Sepse ky barbar nuk do të na qëllojë me shuplakë në faqe, por do të na kapërdijë krejt! Do të na kollofisë, bijë, do të na kollofisë...

Ajo nuk mundi të thotë asgjë. Eci.

E ndjeva se Atë Bartolomeu mbet megjithatë i mëdyshur. E dinte se nuk i tha asgjë. Gati asgjë.

Edhe në vazhduam të ecim nëpër rrugicat e mbushura me trarë të djegur e mure të rrënuara. Jashtë mureve të kështjellës dëgjoheshin klithma sulmi, si pallje, të akinxhijve. Kur hymë në kishë Atë Bartolomeu e ndiente veten disi fajtor që nuk mundi t'i përgjigjej deri në fund e si deshi asaj gruaje. U mbështet në tavolinë, më shikoi drejt në sy e pastaj më tha:

- Dëgjo biri im, nëse ti mbetesh gjallë e unë vdes, apo nëse ti vdes e unë mbetem gjallë, do t'u themi njerëzve kudo në botë, këdo që do ta takojmë, me këdo që të flasim, kujtdo që do t'i mbajmë meshë kudo qoftë se, në Shkodër tjetër qe Jezui.

Në Shkodër Jezui tha :"Sy për sy e dhëmb për dhëmbë!"...

Atje në kishën e Shën Markut e pashë të veshur me pancir, me mburojë e me shpatë. Vinte si gjyqtar i Ditës së Gjyqit, të na gjykojë.

(1988)

Agim MORINA

TREGIMI PËR SHKUPIN, PËR JANARIN DHE PËR PORTOKAJTË

Po, ky është tregimi për Shkupin. Dhe për janarin. Dhe për erën e jugut. Dhe për një dimër të çuditshëm e magjik. Ky është një tregim me këpucë të vjetra, të lustruara falas, me kundërmim hudhrash. Ky është një tregim-autobus. Tregim-asfalt. Tregim-takim, që zbret shkallëve si fëmijë i shëndetshëm. Ky është një tregim çamçakëz, të cilin duhet ta mbllaçitësh gjatë, për t'u zbutur e pastaj mund ta fryni e, pse jo, edhe ta pëlcitni. Po ta lexoni do të zhgënjeheni. Nëse nuk e lexoni nuk do ta dini kurrë se për çka do të ishit zhgënjyer.

Pra, tregimi fillon këtu. Dhe s'mbaron kurrë më...

Atë mëngjes, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, u zgjua më herët se zakonisht sepse duhej ta zinte autobusin e parë që nisej për Shkup. Prandaj, ky është tregim për Shkupin. Ky tregim kushton pesëdhjetë dinarë. Aq kushton bileta deri në Shkup. Dhe në çastin kur Gj. K. Skënderbeu me duar të mpirë nga të ftohtit e gjeti ulësen në autobusin e ftohtë, nuk mundi t'ia qëllojë dot numrin e saktë të shkruar në biletë në ishte katërmbëdhjetë  apo shtatëmbëdhjetë. Në Shkup, për të cilin edhe u shkrua ky tregim, Jusuf Gërvalla ishte zgjuar dhe shikonte nga dritarja pamjen e mjegullt të qytetit. Nëpër lagjet e shkreta të kryeqytetit të dikurshëm të vilajetit shqiptar, kaptonte rrugën një plak i quajtur Nuredin Nuredini, me një karrocë pemësh dhe shkonte kah tregu i qytetit. Vinte nga Haraçina. Posa arriti në treg i vuri pakot me portokaj në tezgën e tregut të qytetit dhe u fryu duarve. Ndërmjet Prishtinës e Shkupit, gjendet një qytezë e vogël dhe quhet Kaçanik. Aty era nuk ka fuqi të lozë vals të tërbuar me borën sepse përreth ngrihen muret e larta prej shkëmbinjve që përqafohen me qiellin. Ndërmjet atyre bjeshkëve e currave, ndërmjet atyre kullave të vjetra e shtëpive të reja gjenden rrugët gjarpërore, e në njërën nga to i rrah këmbët, për ta shkundur borën, një i ri e i shëndetshëm i quajtur Izet Bushi. Ai pret  të vijë një autobus ndërsa malet presin që të bjerë më shumë borë.

Së shpejti Gj. K. Skënderbeu e pa se ishte ulur gabimisht, pasi duhej të ngrihej e t'ia lironte ulësen një burri të gjatë i cili i tha disa fjalë të shkurta e të tharbëta. Ai e kishte biletën numër shtatëmbëdhjetë që dukej si katërmbëdhjetë. Megjithatë ai ishte i bindur se numri i tij ishte katërmbëdhjetë dhe Skënderbeu u desh ta lironte gjithsesi atë ulëse. Dhe ashtu u bë.

Bashkë me tregimin, autobusi e kollofiste rrugën si kulshedër. Vende-vende bora ishte shkrirë dhe dukej se perënditë e zemëruar kishin pështyrë mbi sipërfaqen e bardhë, ndërsa drurët e zhveshur dukeshin si duar që kishin shpërthyer nga nëntoka dhe tash kishin mbetur të ngrirë. Çdo gjë Skënderbeut ia përkujtonte tmerrin dhe trishtimin.

Derisa autobusi arriti në rrugët e Kaçanikut, Izet Bushit i ishin skuqur faqet dhe hunda. Në ato çaste, në Shkup, për të cilin u shkrua ky tregim, Jusuf Gërvalla, një djalë me sy depërtues e të zgjuar, me hundë të mprehtë e fytyrë vezake, lëshohej nëpër njërën nga rrugët e fjetura të Shkupit me ca dorëshkrime nën sqetull.

Gjergj Kastrioti Skënderbeu, filloi të kotej, i mërzitur pak për Gjonin, të birin e tij, të cilit nuk i shkonin mirë punët me mësime. E atje në Shkup, për të cilin u shkrua ky tregim, e kishte të shtrirë në spital të shoqen, Donikën e cila para pak kohësh qe bërë operacion për shkak të gurëve në veshkë. Të gjitha këto do t'i përballonte disi sikur të mos e kishte marrë dje vendimin për pushimin nga puna dhe tash nuk dinte nga t'ia mbante. Të ikte e të kërkonte strehim në Perëndim? Duke u lëkundur në këto mendime të zymta autobusi u ndal. U hapën dyert dhe brenda hyri një djalosh i shëndetshëm me uniformë ushtarake. Dalëngadalë ai u afrua deri tek ulësja e Skënderbeut e pastaj e pyeti se a ishte ulësja e lirë. Gj. K. Skënderbeu pohoi me kokë. Dhe ai zuri vend pranë tij. E shikoi profilin e këtij burri me mjekër të gjatë dhe i shkoi mendja se e kishte parë diku.

Autobusi duke kruar fytin, herë më vrullshëm e herë më qetë, u gjend në Shkup, për të cilin edhe u shkrua ky tregim, dhe duke nuhatur rrugët e gjeti stacionin e autobusëve. Nëpër rrugët nuk shihej njeri. Ishte mëngjes herët dhe qyteti ende po flinte. Edhe ata pak udhëtarë që ishin u zhdukën shpejt e shpejt. Izet Bushi pasi u ngrit, u tërhoq prapa duke i thënë një "urdhëroni" bashkudhëtarit të tij më të moshuar. Ai e kapi qesen e mbushur me ca ndërresa të së shoqes dhe u nis kah dalja duke e falënderuar me kokë djaloshin e ri. Sjellja e ushtarit i la përshtypje të mirë dhe ai ndjeu veten më të ngazëllyer nga tërë ajo zymtësi që e kishte atë ag. Pasi zbritën, Skënderbeu e shikoi edhe njëherë djaloshin dhe pa në të atë buzëqeshjen diellore e të brishtë. Filluan të ecnin sheshit të gjerë. As njeri, as qen endacak nuk shihej askund. Rrugët ishin të zbrazëta si konservat e hedhura nëpër plehra. E tërë kjo të mbillte një mbresë si ishe në një varrezë të madhe të dëshirave njerëzore.

- Ti je ushtar apo jo? - e pyeti Skënderbeu djaloshin e ri.

- Po, zotëri!

- Këtu shërben?

- Jo, zotëri!

Skënderbeu deshi të thoshte edhe diçka, por sikur e përpiu mendimin e tij. Mjegulla mëngjesore kurrsesi nuk shkëputej nga horizonti i qytetit, ndërsa ca sorra me krrokama lemerisëse u shkrehën nga maja e një lisi. Zërat e çjerrë të tyre e bënë ajrin më të ftohtë dhe shkarravitën, në qiellin e mugët, vija të padukshme ulurimash që u fashitën nëpër fasada të dala boje. Dalëngadalë, duke bartur mendime të amështa si dy valixhe të rënda, arritën në tregun e qytetit të Shkupit, për të cilin edhe u shkrua ky tregim. Edhe tregu ishte i zbrazët. Atje larg në këndin e djathtë derisa ecnin duket një figurë si shajni që vjen duke u spikatur e duke u ravijëzuar. Është Nuredin Nuredini që shet portokaj.

- Mirëmëngjesi dhe puna e mbarë të qoftë o burrë i dheut! - ia bëri Skënderbeu posa u afruan.

- Mirëmëngjesi e mbarë paç... Urdhëroni? - ia ktheu plaku me një zë të ngjirur.

- A vetëm portokaj shitni në këtë qytet? - pyeti Skënderbeu i habitur pak.

- Mir'mjes, e puna e mbarë të qoftë o mixhë! - ndërhyri një zë erdhi nga prapa. Skënderbeu u kthye dhe e pa një djalosh me sy depërtues e të zgjuar, me hundë të mprehtë e fytyrë vezake. Ia kujtoi rininë e një miku të tij, njëfarë Kont Uranit që punonte në fabrikën e këpucëve. Ai, posa u afrua, i përshëndeti edhe ata me 'mirëmëngjesi'! Gjallëria e tij i hutoi pak.

- M'i matni nja dy kilogramë, ju lutem! - tha Skënderbeu.

- Edhe mua një kile! - tha i porsaardhuri.

Izet Bushi nuk fliste. Nga kureshtja e përkuli kokën anash që të mund të lexonte ca fjalë në kopertinën e fletores që e mbante nën sqetull i porsaardhuri. Aty shkruante: "J. Gërvalla". E pastaj kah mesi vazhdonin të zgjateshin fjalët: "Rrotull. Rrotulla. Rrotullat." Skënderbeu i nxori paratë dhe  pagoi. Edhe ai, Jusufi, pagoi dhe menjëherë ia zgjati qesen ushtarit i cili i kishte ngulur sytë në Nuredin Nuredinin nga Haraçina. 

Ai u këndell kur e dëgjoi zërin që i tha:

- Merr, të lutem!

Qyteti zbrazej edhe më shumë. Sikur i shkriheshin ngjyrat nga fytyra. Si njeriut i cili vuan nga barkqitja. Dukej sikur po zhdukej duke u zbardhur. Majat e ndërtesave dridheshin si dritë e qirinjve prapa të cilave vallëzonin si baletiste të tejdukshme rrezet e diellit. Dora e Izet Bushit u puq me portokajtë dhe në të ngritur e sipër u duk sikur e kapi diellin i cili u shfaq ndërmjet ndërtesave. Ndjeu sikur e preku fytyrën e ndonjë njeriu.

- Kohë të zymta... - tha Jusuf Gërvalla derisa po ecnin kah dera e tregut.

- E kur ka pasur kohë jo të zymta, lum miku? - ia ktheu Skënderbeu.

Ushtari dukej se vetëm i numëronte hapat derisa e qëronte portokallin. Ecën edhe një copë rruge e dikur arritën në urën ku duhej të ndaheshin me Jusufin. Qyteti fundosej si anije nga vërshimi i rrezeve që depërtonin kudo.

Jusuf Gërvalla ua zgjati dorën të dyve dhe tha:

- Ndoshta ka kohë jo të zymta, por njerëz që i trazojnë kohët me gjak si duket, për fat të keq, ka përherë.

- Po, edhe unë mendova ashtu por nuk desha t'i përmend njerëzit, sepse me fjalën njeri gjithmonë kam dashur ta kuptoj atë që është engjëllore tek ata... - ia ktheu Skënderbeu. - Megjithëse të tillë në jetë nuk takova.

Heshtën të tre.  

- Atëherë qofshi faqebardhë e lamtumirë! - përshëndeti Jusufi. Nxori edhe një portokall dhe ia hodhi ushtarit e i tha: - Këtë e ke për fat të mbarë, që të kthehesh shëndosh e mirë në shtëpi!

Që të tre ndien një lehtësim nga ky urim. Që të tre kishim bartur një parandjenjë të zymtë. Edhe ushtari u përshëndet me Skënderbeun.

- Merre edhe një nga unë dhe mbahu i fortë e qofsh faqebardhë! - i tha Skënderbeu.

- Ju falem nderit! - ia ktheu djaloshi duke e marrë edhe një portokall dhe u nis sheshit të gjerë.

Skënderbeu e kaloi urën. U kthye kah një rrugë e ngushtë dhe duke ecur pa hijen e tij të zgjatur para tij. Filloi ta qërojë një portokall. Iu duk sikur po e rripte një lëkurë njeriu derisa copat e lëvores ia gjuante hijes së tij. Aty në vijëzat e portokallit po i shpalohej pjesë-pjesë hunda e mprehtë dhe fytyra vezake e Jusuf Gërvallës! Ai i pa edhe sytë e tij depërtues e të zgjuar.

Jusuf Gërvalla kishte hyrë në autobus dhe po kthehej në qytetin prej nga ishte nisur Gj. K. Skënderbeu. Filloi ta qërojë një portokall. Aty dalëngadalë filloi ta zbulojë një gjë të habitshme: përpara sysh po i dilte fytyra e shëndetshme e Izet Bushit. Atij djali të tërhequr i cili heshtte dhe buzëqeshte ëmbël! Shkëlqimi i syve të tij u duk në një pjesë të portokallit ku shpërtheu lëngu i pemës me aromë të jetës.

Shkupi sikur tërësisht u shkri prapa xhamave të pluhurosura të autobusit. Nuredin Nuredini i vetmuar në treg mendoi se i mjaftuan ato që i shiti. Hodhi pakon me portokaj në karrocë dhe u nis për në Haraçinë duke e ditur apo duke mos e ditur se në shpinë kishte ngarkuar qindra portrete njerëzish. Tërë vetmia e qytetit e thithte si ëndërr.

Por ky tregim nuk mbaron këtu. Ai vazhdon shtegtimin si autobusi, si janari, si Nuredin Nuredini kah kopshti i vet me 31 pemë portokajsh!

(1990)

Agim MORINA

JAVËT E XHEMË KADRISË

E HËNË

- O Xhemë Kadria!

- O-ho-ja!

- A do mysafir a jo? Një zë dheu. I thellë. I mbytur. Lakuriq. Zemra i parandien por s'mund të jetë!... Shtëpia bëhet rrotë që nis e rrokulliset. Dera e vjetër nis e kërcëllon si lis i gjatë i cili sapo është prerë. Ja Uka. Vetë ai. Zemra ia kafshon kraharorin si bishë e zënë në kurth. Gjunjët i dridhen si ëndërr e lëngët. Zëri i lidhet nyjë nëpër grykë. Sytë i rriten dhe eshtrat i bren me shpejtësi një ftohtësi e padurueshme. Ai hyn. Gjysmën e fytyrës ia hanë krimbat. Ai qeshet. Nënqeshet. Në nyjat e gishtave lëkura e zhveshur rri varur dhe eshtrat e bardha ndrijnë trishtueshëm. E lëshon në dysheme një thes. Ia zgjat dorën. Ia shtrëngon. E përqafon. Xhemë Kadria ndien në supe rënien e disa skrajave e krimbave. Mëqaket të largohet, por s'mundet kurrsesi. Një forcë e ndal. Hapësira e padukshme është e fortë si mermer! E puth. E ndien lagështinë. Jargët i varen nga cepi i veshit.

- Çfarë do? - mezi pyet me buzë të shtangura.

- Erdha të banoj te ti! - sa shpejt vjen përgjigjja. Dhoma zgjatet e zgjatet. Hepohet menjanë si anije e lodhur. E ndien veten si të ishte brenda një tinari të ngushtë, me një njeri tjetër brenda! Me Ukën?

- A e sheh se sa ngushtë është? - thotë Xhema.

- Ani për mua është e mirë dhe e rehatshme, - dëgjohet zëri që herë-herë trashet e tëhollohet si zë nga pllakë e prishur gramafoni.

- Pse? Pse? - pyetet Xhema dhe habitet me të tëra që ngjajnë.

- Ti më vrave. Më vrave o Xhemë Kadria! - thotë Uka. - S'kam më vend as në ferr, as në parajsë! S'më pranojnë askund! Bredh si marrëzia! Shkova në tavanin e shtëpisë sime dhe përpak sa s'më vranë. E ftuan vampirin dhe përpak sa s'ma hoqën flamën. S'më duan as ata të shtëpisë. As fqinjët. Sepse s'më shohin, as nuk më njohin. Ti ma bëre këtë. Ti më vrave dhe më le bredhës. U bëra ikanak i amshueshëm. S'ka gjë më të tmerrshme! As nëna ime s'më njeh dhe ka frikë nga unë: ndërsa qan ditë e natë për mua! Ohhh... Tash erdha të banoj te ti, në trupin tënd, gjersa të të vrasin edhe ty e pastaj shohim e bëjmë...

Më shtyn dhe ec me hapa të gjatë.

Ia shkel këmbën tim biri që fle. Ai zgjohet. Qan.

Ai e merr pushkën e varur në mur. Im bir qan. Uka më afrohet. Vaji nuk ndalet.

- Ja me këtë më vrave!

- E shkele tim bir! E shtyj. Bërtas por s'më del zëri nga gryka. 

- Me këtë më vrave o Xhemë Kadria!

- Mos, të lutem, mos... Prapë britma. Vaje. Lutje. Zgjohen edhe fëmijët tjerë. Qajnë. Ai ma drejton pushkën midis syve dhe e tund. Flet diçka e nga goja i rrjedhin çurgjet e gjakut.

- Më vrave me këtë!

- Mos të lutem. Ik. Se po m'i frikëson fëmijët.

Qaj edhe unë me zë.

- Edhe unë më me dëshirë do të ikja, po ku të ik o Xhemë Kadria? Ku?

E MARTË

Si gjithnjë, muzgu në katundin tim është mahnitës. Dimër e verë para teje shtrihet shembëllesa parajsore që ta zgjeron frymëmarrjen. Në pranverë zgjohesh në mëngjes dhe e sheh borën e blertë e të ngrohtë që ka boruar tërë natën. Vrapon nëpër livadhe si erë sugareshë. Krushqit e marmarosur të pemëve të përgjojnë nga kodrat. Përkulesh në kroin e cemtë, e një shi i imët cicërimash rigon kudo përreth teje. Ndonjë lepur si top ping-pongu duket e zhduket në kërcim. Fijet e barit si dashnore t'i puthin shputat e lakuriquara...

Jehonë sëpate!...

Nga larg shihet shpina e gjerë e druvarit.

- O mik! - i them e ai kthehet. Është Uka. - Ç'po bën o Ukë? Ky është mali im.

- Ik! - më shtyn ai. Përreth shoh se si Uka dyfishohet, trefishohet, katërfishohet, dhjetëfishohet. I tërë mali mbushet me Ukë. Ata i presin drurët. Pranë secilit lis rri nga një Ukë më sëpatë në dorë.

- Ukë të lutem!

- A pak po të duket që më vrave?

S'munda t'i them: "Harroje atë!"

- Mos deshe të thuash: "Harroje atë!" - më thotë. Kudo rreth e rotull dëgjohet klithma e drurëve në rënie e sipër. Ca britma si të njerëzve që i fashit vdekja. Filloj të qaj e të bërtas:

- Aman, mosni, o njerëz! Mosni!

- Ç'ke o Xhemë, a luajte mendsh a? Unë jam vetëm!

Bie në gjunjë dhe e kap Ukën për rripi e për këmbësh. Më shtyn me dorën e tij të fuqishme. Prapë i ngjitem. Dhe e lus. Më shikon me inat.

- Më vrave e prapë s'po të rri bytha rahat? Tash ta tregoj unë ty!

E ngre sëpatën lart që të më qëllojë.

E MËRKURË

Ajo është e bukur dhe e ëmbël. Ka duar ngjyrë gruri dhe trupi i saj e ka aromën e luleve të posalulëzuara. Sytë dhe buzëqeshja e saj gjithmonë ma kujtojnë qiellin dhe ujëvarat. Edhe atë e takova në ujëvarë. Dhe netëve të errëta kur çonim dashuri ajo ma përkujtonte ujëvarën, me flokët e saj të gjatë që ma gudulisnin kraharorin. Ajo ishte ujëvarë e epsheve sepse e tëra shkrihej nga të puthurat dhe përkëdhelitë. Buzët e saj - flutura, fluturonin kudo në qiellin e trupit tim. Natën më dukej se ajo vinte nga një tokë e largët. Ajo ishte Orë e Ujëvarës. Me nuhatje e njihja dhe e gjeja lëkurën mitare e të lëmueshme. Kurrë s'i kam thënë se sa e dua, as sa më pëlqen. Sepse kur zgjohem në mëngjes ajo shihet, bëhet tokësore, bëhet Naze! Nazja që duhet të punojë, të gatuajë, të ushqejë dhe jo ajo Nazja e Natës që i dorëzohem me aq përulësi. Kësaj here do t'i them se pa të s'mundem, se është fort e bukur. Por një hije e çuditshme është mbështetur në gardhin tim. Kam frikë. Zemra ma parandien por unë s'dua të besoj. Është Uka!

- Ç'bën këtu Ukë?! - them me plot habi dhe e lëshoj kosën përtokë.

- Po të pres ty, o Xhemë Kadria!

Ia mësyj brenda, por dora e fuqishme e Ukës më ndal.

- Prit, prit! Ç'ke që ngutesh?

Mijëra mendime më derdhen dhe unë druhem të mendoj.

- A të kujtohet kur më vrave? - më thotë me qesëndi.

- Besomë se s'kam dashur, jo!

- Deshe s'deshe mua më shtyre të ha dhe. E tash po bredh...

- Ti e di se të kam pasur shok!

- Jemi edhe kushërinj o Xhemë-ziu!

- Kanuni e donte kështu... Kanuni...

- Kanuni? Ç'di ti se ç'është Kanuni, pasi e zë në gojë?

- Për nder nuk di asgjë! Ti je me shkollë, i dije më mirë këto punë, por ja kështu thoshin se Kanuni thotë se duhet të merret gjaku për gjak!

- Jo vëllai vëllain ta vrasë pa e thirrur as me emër, pa ia lënë shenjën, pa ia kthyer faqen kah qielli, or faqezi! Më mbeti shpirti i degdisur nga ndyrësitë tua. Kanuni lejon vrasje fisnike dhe jo kafshëri...

Qaj. Lotët e pendesës më shkojnë çurg nëpër faqe.

Si gjithnjë Uka ka qenë më i zgjuar. Gjithmonë gjërat i shihte më qartë e më larg.

- Eja me mua! - më thotë. E unë e ndjek pas si dikur kur shkonim nëpër vreshtat e Mehmetit për me vjedhë rrush o për me puthë Gjylen e bukur, motrën e Mehmetit, e cila e ruante vreshtin.

Afrohemi afër një dritareje. Brenda rri ndezur një qiri. Në shtrat një grua me dimi, të zhveshura gjer të thembrat, dhe një mashkull me një këmishë ushtarake. Më vjen të vjell. Shikoj mirë në terr dhe nuk e shoh qartë fytyrën e gruas. Djersët më rrjedhin nëpër gjithë trupin.

- Kush është ajo? - i bërtas - Gruaja ime apo jotja?

- A është me rëndësi kjo? Ti në burg e unë në varr, o Xhemë!

Ai ia lëpin sisët me afsh. Ajo ia mbështjell kokën më duar dhe klith me afsh. E kafshon lehtë në qafën e hollë e të bardhë dhe i zhvesh pantallonat.

- Mo' le Ukë! - klith dhe i mëshoj me sa forcë që kam, dorës së Ukës. Nuk e di se a është duke qarë apo pikat e shiut ia mbulojnë fytyrën si buburreca të tejdukshëm.

- S'ke çka bën o Xhemë! Unë në varr e ti në burg!

E ENJTE

- Baba! - më thërret një zë.

- Biri im? - ia kthej.

- Baba, ku je? - prapë zëri i përvajshëm i tim bir.

- Ja ku jam! - ia zgjas duart.

- Unë s'po të shoh!

- Po ja ku jam, unë të shoh çdo natë!

- Atëherë unë qenkam verbuar nga malli për ty!

- Jo bir, ti nuk je verbuar! Unë jam bërë i padukshëm.

- Përqafomë atëherë!

Ndiej se e kam përqafuar një gur. Një gur varri. Zemra më parandien por unë s'dua të besoj. Një send i ftohtë depërton nëpër barkun tim. E ul kokën dhe e shoh Ukën duke qeshur me qesëndi. M'i nxjerr zorrët jashtë dhe e lidh një gur me to, i hedh rreth qafës time. Unë as s'mund të bërtas, as s'mund të kërkoj ndihmë...

Larg e dëgjoj tim bir që më thërret dhe qan.

- Lërmë ta përqafoj tim bir o Ukë!

- Po ti a më le mua, o Xhema i Kadrisë? Si ta përqafoj unë tim bir? Ku të gjej duar? Ku të gjejë ai baba?

- Të lutem Ukë! Të përgjëroj!

- Jo, jo, unë nuk të ndal: shko!

- Po s'po mund të ec! Pse s'po mund të ec? As zvarrë s'po mund të shkoj. Kudo më dhemb. Ukë, të lutem ndihmomë. Më ço deri te im bir!

- Unë do të çoja me gjithë dëshirë, jo pse je ti, por unë nuk mund ta lë asnjë baba pa e përqafuar birin e tij. Krisma jote m'i preu këmbët! Pasha besën, Xhemë, do të të ndihja! - Qan edhe Uka. Kjo shihet sepse vetëm një rreth i vogël i hapësirës ku gjendem unë laget nga pikat e lotëve.

- Edhe im bir është matanë murit tim të padukshëm. - vazhdon me dhembje Uka. - E më ka marrë malli ta shoh: oh, gjithësinë do ta haja për një çast me tim bir. Krisma jote është muri që s'po mund ta kaloj kurrsesi dhe kurrë!

- Ah qoftë mallkuar - fshaj dhe e kafshoj dheun me dhëmbë nga inati. Filloj ta rrah tokën me kokë e me grushta. Sytë befas më shkëputen e më bien në dysheme si dy domate. E ndiej dorën e Ukës dhe dënesjen e tij. Gjëja më e hidhur mbi dhé është kur qan burri. Me sytë e mi e gjuaj krismën time që jehon në të katër anët!

Uka vazhdimisht qan duke më parë se si kridhem.

- Ah, Ukë bre! Si t'ia bëjmë, o Ukë?

- Nuk e di. Vërtet nuk e di. Ajo krismë jotja vrau dy vetë: na vrau edhe ty edhe mua. Mbet toka e shkretë. Mbetën fëmijët tanë jetimë. Mbetën gratë tona të veja.

- Unë jam më keq o Ukë. Besomë se jam më keq se ty të vrava një herë por veten po e vras me mija herë.

- Po më dhimbsesh Xhemë, besomë!

- Mos, mos thuaj ashtu se po më vret! Unë jam një varr i gjallë që e kam varrosur vetveten në të! Varr që s'po më lë as të vdes!

- Nuk e di a jam unë në varr e ti në burg, apo unë në burg e ti në varr, por e di se, me nder me thënë, jemi në një mut të madh që të dy o Xhemë!

- Baba!

- Bir!

E PREMTE

Toka jote është si nëna jote apo si babai yt. Gjithmonë dhe kudo të përcjellin sytë e saj. Dhe krejt fshehtë në çdo dell të trupit të qarkullon dashuria për të. Je një pjesë e asaj toke, por me ca mëlmesa tjera. Një copë toke pak më e zgjedhur që duke vluar nga dashuria kalon e bëhet qenie. Krijohen në të mijëra sytha, shtonëza, degëza e eshtra dhe pastaj e quajnë - njeri. Ai është pjesë e truallit. Copë e dheut, si ajo në breg të lumit, e cila me qindra vite ka qëndruar e palëvizshme. Dhe, vjen një çast, nga gërryerjet që i bën  lumi, nga fërkimet dashurore të valëve, ajo rrokulliset, shkëputet e bie në valë dhe bëhet e lëvizshme - me jetë. Dhe herdo-kurdo pas kush e di sa kohësh, befas shkapërderdhet në njëmijë copë, bëhet prapë pjesë e një bregu tjetër të palëvizshëm.

Ashtu i lumtur, si ai që i zbath këpucët që e kanë shtrënguar  e vrarë një kohë të gjatë, dal nga dhoma ku shihja ëndrra të trishtueshme. Livadhi ynë i gjatë kufizohej me varret e fshatit. Unë dal dhe e përkëdhel barin. Nga larg e njoha figurën e kërrusur të Ukës.

- Ukë! - klith.

- Ti po kënaqesh me bukuritë e jetës apo? Ty nuk të vjen aspak marre që të kënaqesh me barin i cili po ushqehet me mishin e trupit tim?

- Ukë, unë nuk po jetoj... Qysh se ngjau ajo... Unë s'po jetoj!

- Kush "ajo"? Thuaj: "Qysh se të vrava si qenin..."

- Ç'prej se u bë ajo që nuk zhbëhet, o Ukë, as kam dalë, as kam parë dynjanë si njeri! S'i kam mbushur mushkëritë me ajër me aromë dheu që avullohet në pranverë.

- Eja me mua! - më tha.

Shkojmë te varri i tij. Është i shembur. Bari sapo ka mbirë. E kap një grumbull fijesh të barit dhe e shkul:

- Merri erë! A nuk është kundërmimi i djersës sime derisa dikur kositnin në livadhe bashkë?

Unë pohoj me kokë. Dhe në ato çaste u frikohem shumë.

- E sheh se në çka ke gjuajtur me atë pushkën tënde?

Ai fillon të qajë e të shkrihet bashkë me lotët e vet. Shkrihet dalëngadalë e trishtueshëm si qiri. Si fotografi me ngjyrë të freskët e lënë në shi. As nuk e hetoj se vërtet rigon një shi i imët. Currilat e ujit depërtojnë nëpër të çarat e dheut të varrit dhe zhduken me shushurimë shllapuritëse. Befas ma kujton...

- A nuk pija ujë kështu kur isha i etur, o Xhemë? - ma pret Uka.

- Po...

As nuk e hetoj se një pjesë e këmbës sime po zhytej në varr. Klith si bishë dhe gjunjazi përpiqem të ik. Po s'mund ta lëviz dot këmbën që më është futur në varr.  Fyti më thahet...

Zgjohem. Këmba më është lidhur me çarçaf...

Gruaja ime fle.

E dhoma më duket si arkë e vjetër e hedhur në valët e një lumi të tërbuar që e ka vërshuar gjithë katundin. Të gjitha katundet dhe qytetet. Lumi i kuq i gjakmarrjes herë pas here kështu vërshon...

E SHTUNË

Një natë e mora kalin dhe e shalova. Me galop u nisa për në qytezën fqinje. Hani i Xhelës qe i mbushur me myshterij. E vërejta se kali qe rraskapitur dhe u habita. Nuk qe rrugë e gjatë. Mos vallë është sëmurë? Si të kishte bartur dhjetë vetë, e jo një njeri si unë. Pa hyrë në derën e hanit u ktheva edhe një herë kah kali. E vëzhgova kujdesshëm. Dhe mendja më shkoi...

S'desha të mendoj! U ktheva shpejt dhe hyra në tavernë. Muzika e mërmërima e njerëzve, tymi dhe duhma e rëndë e alkoholit, kundërmimi i çorapëve dhe i djersës ma turbulluan lukthin shpejt. Më erdhi të ndohtë. U ula në një kënd të errët ku qenë dy dejmarakë të cilët i kërcënoheshin qeverisë dhe komandantit të policisë.

Nga një kënd i këtillë njerëzit ma përkujtonin lukuninë e ujqve të cilët gjuhëzvarrur vrapojnë nëpër livadhet e ara të shkreta nën dritën e zbehtë të hënës. Ndihesha si nën një lis me shumë gjethe shushurima e të cilave të shqetëson pa dashur.

Një ditë, thosha më vete, të gjithë këta do të vdesin. Do të hyjnë në varre si bukët në furrë. Do të radhiten njëri pranë tjetrit, gojëlidhur e me grumbuj të dheut mbi ta si jorganë. Kisha një ndjenjë se këta, që të gjithë, i njihja por assesi nuk më kujtohej emri i ndonjërit nga ta.

- Ç'urdhëron zotëria? - më thotë një kamerier i trashë e qeros, me sy të përgjakur e hundë të rrjepur.

- Ma sill një gotë raki të fortë!

- Raki?! - habitet kamerieri - Këtu nuk ka raki zotëri!

- Mirë më sjell çfarëdo që të ketë... - them i mërzitur.

- Si urdhëroni zotëri!

Më vjen mirë që për një çast u largua ai trashaluq. E ndieja veten keq kur më ishte pranë. Dëgjohej zëri i ngjirur i rapsodit nga këndi tjetër i tavernës. Pas pak çastesh prapë më doli para figura e kamerierit. Me të shpejtë ma la në tavolinë kupën dhe priti çfarë do t'i them.

E afrova kupën deri të buzët, dhe për shkak të kundërmimit të rëndë e pyeta shpejt para se të ma kthejë shpinën;

- Çfarë vere është kjo?

- S'është verë zotëri, ne këtu nuk kemi verë. Ky është gjak i freskët i Gjolekajve! Kemi edhe gjak Gashianësh, apo nëse doni gjak Hotianësh. Verë gjaku më të vjetër kemi nga ata të Berishajve!

Mezi u përmbajta të mos vjell. E lëshova kupën dhe u ktheva kah kamerieri. Nuk u besoja veshëve. Ai ishte serioz dhe priste përgjigjen time. Më kapi tmerri. Tymi i dendur i duhanit m'i verbonte sytë. Nga trarët e tavolinës pikonte një lëng i trashë. E preka. Vërtet ishte gjak. I mllefosur e i trishtuar i shtyra me dorë kupat e dy dejmarakëve dhe atë timen. Të gjithë u shtangën nga habia. Brita si i marrë:

- Po ju o të poshtër po pini gjak të njerëzve? Ju qenkeni egërsira! Bisha! Lugetër!

- Kush e la këtë hajvan të hyjë këtu? - u dëgjua një zë.

- Po, vërtet, kush e la të hyjë këtu?

- Edhe ai ka vrarë, edhe ai ka nxjerrë hak, vetëm ashtu ka mundur të hyjë! - u arsyetua kamerieri tjetër.

- A e kë vrarë dikë o dudë i përroit? - krisi një zë nga banaku.

- A e ke ngrehë ngaskeqen ndojherë?

Ra një heshtje e rëndë. Nuk kuptoja gjë.

- Po, ka vrarë, ka vrarë... Si nuk ka vrarë - jehoi një zë i njohur. - Më ka vrarë mua!

Përpara më doli Uka, me një këmishë të bardhë e të gjakosur.

- E çfarë ka atëherë që bërtet e pall si gomar?

Dhe mërmërima e zërave krisi prapë. Të gjithë iu kthyen muhabeteve të tyre. Uka më shtyu kah banaku.

- Ç'ke që habitesh o Xhemë Kadria? - tha ai - Këtu vijnë të gjithë ata që e kanë vrarë dikë ose janë vrarë nga dikush. Këtu mund të hyjnë vetëm ata. Dhe ti mos u habit. Gjaku im nuk ka shkuar kot. I tëri derdhet e shitet këtu në vend të rakisë e verës. Ky është aheng i atyre që kanë nxjerrë gjakun dhe dasmë e viktimave të tyre. Sepse ata që kanë vrarë, edhe vetë janë të vrarë, është vetëm çështje e kohës kur do të barazohen.

Vrapova si i marrë kah dera e tavernës...

E DIELL

(Gjashtë ditë Zoti i madh e kishte jaratisur dynjanë. Ditën e shtatë kishte pushuar. E diella ndoshta ishte ditë e zotit Diell. Po në qoftë edhe e djallit edhe djalli është dashur një ditë të pushojë me tundimet e tij.)

E diela ishte ditë që vinte si dielli - i shumëpritur. Ishte një ardhje si ardhja  e anijes në mol, e cila vjen dalëngadalë dhe nga gëzimi herë duket se lundron e herë duket se luhatet në vend. Gjithë ditën vëzhgova vrapin e kuajve. Nuk shtiva gjë në gojë. Dëshirova të mos i lodh as nofullat. Dhe dikur as vetë s'e kisha hetuar se si anija e madhe e muzgut ishte ankoruar në majën e bjeshkës. Asnjë fjalë s'e fola me askënd tërë ditën e lume. Hyra në dhomë dhe u hodha në shtrat si një thes me eshtra.

Diku para mesnate erdhi ajo. Prania e saj më qetësoi. U mbusha me vetëbesim. Në terr mendonte se po flija. Nuk e ndezi fare dritën dhe dalëngadalë filloi të zhvishej. U drodha nga një ndjenjë e papritur. Isha i etur për aromën e lëkurës së saj të bardhë. Për shijen e amësht dhe për ngrohtësinë e avullt të afërsisë së saj. Si vetëtimë më kaloi shembëllesa e një ëndrre që e pata ëndërruar net më parë. E zgjata dorën shpejt dhe e kapa dorën e saj që ta humb sa më shpejt pamjen e tillë nga mendja. Ajo vetëm u dridh dhe lëshoi një zë të butë e mikluese.

- Ti ende s'paske fjetur? Mendoja se po flije! - tha dhe u ul në shtrat. I zgjidhi flokët. Drita e hënës derdhej si shkëlqim i margaritarëve. Çdo lakesë e trupit të saj më dukej se e kishte rrëmbyer nga hëna. Për këtë ndoshta dashnorët gjithmonë i këndojnë hënës ku dashurohen në vasha. Vala e parë e aromës së lëkurës së saj më hodhi matanë kësaj nate. E tërhoqa dhe e putha në sup. Ajo heshtte. Sytë i shkëlqenin si dy yje të lumtura në zjarrin e tyre që nxjerrin kaq shkëlqim. E putha prapë. Në buzë. Aty, në buzët e saj, valëvitej një puhizë planetare. Puhiza e jetës. U çapita nëpër qafën e saj të hollë dhe u gjenda në mes të dy gjinjve të saj. Puthja dhe nuhasja si egërsirë e uritur. Ajo pëshpëriste diç. Nuk e dëgjoja qartë çfarë thoshte dhe më shumë më pëlqente që ishin të paqarta fjalët e saj. Flokët e dendura të natës më ledhatonin si era majat e lisave. Bota nuk ishte e kotë. Jeta këtu e merrte emrin e vet të vërtetë. Ja këtu, në një zhdukje të vogël të vetvetes. Në jetë ke të bësh vetëm më ëndërr. Nga ëndrra kalon në tjetrën ëndërr. E tërë e kaluara e çdokujt mund të përmblidhet vetëm në një rrip ëndrrash. Më saktë në një rripth ëndërrzash. Edhe vdekja është vetëm mbarim, shuarje e kësaj ëndërrze. Jeta është makinë për harxhimin e ëndrrave...

Dashuria. Dashuria si kjo e kësaj nate, është çast i vërtetë kozmik: as-vdekje-as-jetë, por diçka ndërmjet, as-gjumë-as-zgjim; as-e-njelmët-as-e-ëmbël; as-dhembje-as-kënaqësi...

Ajo qëndronte në derë...

Unë putha një send të ftohtë e të pluhurosur. U tranda.

- O ti njeri! - dëgjova zërin e gruas.

Ajo qëndronte në derë dhe më shikonte e habitur se si shkryhesha nëpër dysheme me një jastëk nëpër duar.

Vrapova kah gruaja ime dhe desha ta prek me dorë. Por ajo ishte e tejdukshme. E mbulova fytyrën me duar.

- Unë po çmendem! - thashë. - Po çmendem! Ëndrrat po më çmendin! S'kanë të sosur. Nuk e di më a jetoj apo jam ëndërr. Po zgjohem nga një ëndërr e po e gjej veten në tjetrën!... I çmenduri nuk loz nga mendja, ai nuk mund të dalë nga ëndrra; prandaj askush s'mund ta ndihmojë. Kush mund të hyjë në ëndrra e ta shpëtojë dikë? Apo, ndoshta, unë jam duke prekur njëmendësinë e vërtetë, njëmendësinë e njëmendët... Dhe kur arrin këtu, ku e prek këtë, thjesht - çmendesh! Sepse mendja jonë nuk mund ta durojë njëmendësinë lakuriqe. Ajo tërë kohën  durohet vetëm duke e mashtruar veten me ëndrra...

Duke klithur u gjenda para pasqyrës.

Dhe përtej e pashë: Ukën! E çoj dorën. E çon edhe ai. Ai nis të qeshë.

- Ukë... - i them i rraskapitur. Edhe ai përtej i lëviz buzët: "Ukë". Ia prek flokët. E kaloj fytyrën me dorë. E shqyej këmishën. Gjithçka, Uka bën njësoj atje përtej. Atje, matanë.

- Ukë, unë jam çmendur! Unë dola mendsh. E, me ty nuk e di se ç'po ngjan...

Prizren (Kosovë), gusht 1988 / Rue (Zvicër), 10 maj 1991

Agim MORINA