JAVËT E XHEMË KADRISË

E HËNË

- O Xhemë Kadria!

- O-ho-ja!

- A do mysafir a jo? Një zë dheu. I thellë. I mbytur. Lakuriq. Zemra i parandien por s'mund të jetë!... Shtëpia bëhet rrotë që nis e rrokulliset. Dera e vjetër nis e kërcëllon si lis i gjatë i cili sapo është prerë. Ja Uka. Vetë ai. Zemra ia kafshon kraharorin si bishë e zënë në kurth. Gjunjët i dridhen si ëndërr e lëngët. Zëri i lidhet nyjë nëpër grykë. Sytë i rriten dhe eshtrat i bren me shpejtësi një ftohtësi e padurueshme. Ai hyn. Gjysmën e fytyrës ia hanë krimbat. Ai qeshet. Nënqeshet. Në nyjat e gishtave lëkura e zhveshur rri varur dhe eshtrat e bardha ndrijnë trishtueshëm. E lëshon në dysheme një thes. Ia zgjat dorën. Ia shtrëngon. E përqafon. Xhemë Kadria ndien në supe rënien e disa skrajave e krimbave. Mëqaket të largohet, por s'mundet kurrsesi. Një forcë e ndal. Hapësira e padukshme është e fortë si mermer! E puth. E ndien lagështinë. Jargët i varen nga cepi i veshit.

- Çfarë do? - mezi pyet me buzë të shtangura.

- Erdha të banoj te ti! - sa shpejt vjen përgjigjja. Dhoma zgjatet e zgjatet. Hepohet menjanë si anije e lodhur. E ndien veten si të ishte brenda një tinari të ngushtë, me një njeri tjetër brenda! Me Ukën?

- A e sheh se sa ngushtë është? - thotë Xhema.

- Ani për mua është e mirë dhe e rehatshme, - dëgjohet zëri që herë-herë trashet e tëhollohet si zë nga pllakë e prishur gramafoni.

- Pse? Pse? - pyetet Xhema dhe habitet me të tëra që ngjajnë.

- Ti më vrave. Më vrave o Xhemë Kadria! - thotë Uka. - S'kam më vend as në ferr, as në parajsë! S'më pranojnë askund! Bredh si marrëzia! Shkova në tavanin e shtëpisë sime dhe përpak sa s'më vranë. E ftuan vampirin dhe përpak sa s'ma hoqën flamën. S'më duan as ata të shtëpisë. As fqinjët. Sepse s'më shohin, as nuk më njohin. Ti ma bëre këtë. Ti më vrave dhe më le bredhës. U bëra ikanak i amshueshëm. S'ka gjë më të tmerrshme! As nëna ime s'më njeh dhe ka frikë nga unë: ndërsa qan ditë e natë për mua! Ohhh... Tash erdha të banoj te ti, në trupin tënd, gjersa të të vrasin edhe ty e pastaj shohim e bëjmë...

Më shtyn dhe ec me hapa të gjatë.

Ia shkel këmbën tim biri që fle. Ai zgjohet. Qan.

Ai e merr pushkën e varur në mur. Im bir qan. Uka më afrohet. Vaji nuk ndalet.

- Ja me këtë më vrave!

- E shkele tim bir! E shtyj. Bërtas por s'më del zëri nga gryka. 

- Me këtë më vrave o Xhemë Kadria!

- Mos, të lutem, mos... Prapë britma. Vaje. Lutje. Zgjohen edhe fëmijët tjerë. Qajnë. Ai ma drejton pushkën midis syve dhe e tund. Flet diçka e nga goja i rrjedhin çurgjet e gjakut.

- Më vrave me këtë!

- Mos të lutem. Ik. Se po m'i frikëson fëmijët.

Qaj edhe unë me zë.

- Edhe unë më me dëshirë do të ikja, po ku të ik o Xhemë Kadria? Ku?

E MARTË

Si gjithnjë, muzgu në katundin tim është mahnitës. Dimër e verë para teje shtrihet shembëllesa parajsore që ta zgjeron frymëmarrjen. Në pranverë zgjohesh në mëngjes dhe e sheh borën e blertë e të ngrohtë që ka boruar tërë natën. Vrapon nëpër livadhe si erë sugareshë. Krushqit e marmarosur të pemëve të përgjojnë nga kodrat. Përkulesh në kroin e cemtë, e një shi i imët cicërimash rigon kudo përreth teje. Ndonjë lepur si top ping-pongu duket e zhduket në kërcim. Fijet e barit si dashnore t'i puthin shputat e lakuriquara...

Jehonë sëpate!...

Nga larg shihet shpina e gjerë e druvarit.

- O mik! - i them e ai kthehet. Është Uka. - Ç'po bën o Ukë? Ky është mali im.

- Ik! - më shtyn ai. Përreth shoh se si Uka dyfishohet, trefishohet, katërfishohet, dhjetëfishohet. I tërë mali mbushet me Ukë. Ata i presin drurët. Pranë secilit lis rri nga një Ukë më sëpatë në dorë.

- Ukë të lutem!

- A pak po të duket që më vrave?

S'munda t'i them: "Harroje atë!"

- Mos deshe të thuash: "Harroje atë!" - më thotë. Kudo rreth e rotull dëgjohet klithma e drurëve në rënie e sipër. Ca britma si të njerëzve që i fashit vdekja. Filloj të qaj e të bërtas:

- Aman, mosni, o njerëz! Mosni!

- Ç'ke o Xhemë, a luajte mendsh a? Unë jam vetëm!

Bie në gjunjë dhe e kap Ukën për rripi e për këmbësh. Më shtyn me dorën e tij të fuqishme. Prapë i ngjitem. Dhe e lus. Më shikon me inat.

- Më vrave e prapë s'po të rri bytha rahat? Tash ta tregoj unë ty!

E ngre sëpatën lart që të më qëllojë.

E MËRKURË

Ajo është e bukur dhe e ëmbël. Ka duar ngjyrë gruri dhe trupi i saj e ka aromën e luleve të posalulëzuara. Sytë dhe buzëqeshja e saj gjithmonë ma kujtojnë qiellin dhe ujëvarat. Edhe atë e takova në ujëvarë. Dhe netëve të errëta kur çonim dashuri ajo ma përkujtonte ujëvarën, me flokët e saj të gjatë që ma gudulisnin kraharorin. Ajo ishte ujëvarë e epsheve sepse e tëra shkrihej nga të puthurat dhe përkëdhelitë. Buzët e saj - flutura, fluturonin kudo në qiellin e trupit tim. Natën më dukej se ajo vinte nga një tokë e largët. Ajo ishte Orë e Ujëvarës. Me nuhatje e njihja dhe e gjeja lëkurën mitare e të lëmueshme. Kurrë s'i kam thënë se sa e dua, as sa më pëlqen. Sepse kur zgjohem në mëngjes ajo shihet, bëhet tokësore, bëhet Naze! Nazja që duhet të punojë, të gatuajë, të ushqejë dhe jo ajo Nazja e Natës që i dorëzohem me aq përulësi. Kësaj here do t'i them se pa të s'mundem, se është fort e bukur. Por një hije e çuditshme është mbështetur në gardhin tim. Kam frikë. Zemra ma parandien por unë s'dua të besoj. Është Uka!

- Ç'bën këtu Ukë?! - them me plot habi dhe e lëshoj kosën përtokë.

- Po të pres ty, o Xhemë Kadria!

Ia mësyj brenda, por dora e fuqishme e Ukës më ndal.

- Prit, prit! Ç'ke që ngutesh?

Mijëra mendime më derdhen dhe unë druhem të mendoj.

- A të kujtohet kur më vrave? - më thotë me qesëndi.

- Besomë se s'kam dashur, jo!

- Deshe s'deshe mua më shtyre të ha dhe. E tash po bredh...

- Ti e di se të kam pasur shok!

- Jemi edhe kushërinj o Xhemë-ziu!

- Kanuni e donte kështu... Kanuni...

- Kanuni? Ç'di ti se ç'është Kanuni, pasi e zë në gojë?

- Për nder nuk di asgjë! Ti je me shkollë, i dije më mirë këto punë, por ja kështu thoshin se Kanuni thotë se duhet të merret gjaku për gjak!

- Jo vëllai vëllain ta vrasë pa e thirrur as me emër, pa ia lënë shenjën, pa ia kthyer faqen kah qielli, or faqezi! Më mbeti shpirti i degdisur nga ndyrësitë tua. Kanuni lejon vrasje fisnike dhe jo kafshëri...

Qaj. Lotët e pendesës më shkojnë çurg nëpër faqe.

Si gjithnjë Uka ka qenë më i zgjuar. Gjithmonë gjërat i shihte më qartë e më larg.

- Eja me mua! - më thotë. E unë e ndjek pas si dikur kur shkonim nëpër vreshtat e Mehmetit për me vjedhë rrush o për me puthë Gjylen e bukur, motrën e Mehmetit, e cila e ruante vreshtin.

Afrohemi afër një dritareje. Brenda rri ndezur një qiri. Në shtrat një grua me dimi, të zhveshura gjer të thembrat, dhe një mashkull me një këmishë ushtarake. Më vjen të vjell. Shikoj mirë në terr dhe nuk e shoh qartë fytyrën e gruas. Djersët më rrjedhin nëpër gjithë trupin.

- Kush është ajo? - i bërtas - Gruaja ime apo jotja?

- A është me rëndësi kjo? Ti në burg e unë në varr, o Xhemë!

Ai ia lëpin sisët me afsh. Ajo ia mbështjell kokën më duar dhe klith me afsh. E kafshon lehtë në qafën e hollë e të bardhë dhe i zhvesh pantallonat.

- Mo' le Ukë! - klith dhe i mëshoj me sa forcë që kam, dorës së Ukës. Nuk e di se a është duke qarë apo pikat e shiut ia mbulojnë fytyrën si buburreca të tejdukshëm.

- S'ke çka bën o Xhemë! Unë në varr e ti në burg!

E ENJTE

- Baba! - më thërret një zë.

- Biri im? - ia kthej.

- Baba, ku je? - prapë zëri i përvajshëm i tim bir.

- Ja ku jam! - ia zgjas duart.

- Unë s'po të shoh!

- Po ja ku jam, unë të shoh çdo natë!

- Atëherë unë qenkam verbuar nga malli për ty!

- Jo bir, ti nuk je verbuar! Unë jam bërë i padukshëm.

- Përqafomë atëherë!

Ndiej se e kam përqafuar një gur. Një gur varri. Zemra më parandien por unë s'dua të besoj. Një send i ftohtë depërton nëpër barkun tim. E ul kokën dhe e shoh Ukën duke qeshur me qesëndi. M'i nxjerr zorrët jashtë dhe e lidh një gur me to, i hedh rreth qafës time. Unë as s'mund të bërtas, as s'mund të kërkoj ndihmë...

Larg e dëgjoj tim bir që më thërret dhe qan.

- Lërmë ta përqafoj tim bir o Ukë!

- Po ti a më le mua, o Xhema i Kadrisë? Si ta përqafoj unë tim bir? Ku të gjej duar? Ku të gjejë ai baba?

- Të lutem Ukë! Të përgjëroj!

- Jo, jo, unë nuk të ndal: shko!

- Po s'po mund të ec! Pse s'po mund të ec? As zvarrë s'po mund të shkoj. Kudo më dhemb. Ukë, të lutem ndihmomë. Më ço deri te im bir!

- Unë do të çoja me gjithë dëshirë, jo pse je ti, por unë nuk mund ta lë asnjë baba pa e përqafuar birin e tij. Krisma jote m'i preu këmbët! Pasha besën, Xhemë, do të të ndihja! - Qan edhe Uka. Kjo shihet sepse vetëm një rreth i vogël i hapësirës ku gjendem unë laget nga pikat e lotëve.

- Edhe im bir është matanë murit tim të padukshëm. - vazhdon me dhembje Uka. - E më ka marrë malli ta shoh: oh, gjithësinë do ta haja për një çast me tim bir. Krisma jote është muri që s'po mund ta kaloj kurrsesi dhe kurrë!

- Ah qoftë mallkuar - fshaj dhe e kafshoj dheun me dhëmbë nga inati. Filloj ta rrah tokën me kokë e me grushta. Sytë befas më shkëputen e më bien në dysheme si dy domate. E ndiej dorën e Ukës dhe dënesjen e tij. Gjëja më e hidhur mbi dhé është kur qan burri. Me sytë e mi e gjuaj krismën time që jehon në të katër anët!

Uka vazhdimisht qan duke më parë se si kridhem.

- Ah, Ukë bre! Si t'ia bëjmë, o Ukë?

- Nuk e di. Vërtet nuk e di. Ajo krismë jotja vrau dy vetë: na vrau edhe ty edhe mua. Mbet toka e shkretë. Mbetën fëmijët tanë jetimë. Mbetën gratë tona të veja.

- Unë jam më keq o Ukë. Besomë se jam më keq se ty të vrava një herë por veten po e vras me mija herë.

- Po më dhimbsesh Xhemë, besomë!

- Mos, mos thuaj ashtu se po më vret! Unë jam një varr i gjallë që e kam varrosur vetveten në të! Varr që s'po më lë as të vdes!

- Nuk e di a jam unë në varr e ti në burg, apo unë në burg e ti në varr, por e di se, me nder me thënë, jemi në një mut të madh që të dy o Xhemë!

- Baba!

- Bir!

E PREMTE

Toka jote është si nëna jote apo si babai yt. Gjithmonë dhe kudo të përcjellin sytë e saj. Dhe krejt fshehtë në çdo dell të trupit të qarkullon dashuria për të. Je një pjesë e asaj toke, por me ca mëlmesa tjera. Një copë toke pak më e zgjedhur që duke vluar nga dashuria kalon e bëhet qenie. Krijohen në të mijëra sytha, shtonëza, degëza e eshtra dhe pastaj e quajnë - njeri. Ai është pjesë e truallit. Copë e dheut, si ajo në breg të lumit, e cila me qindra vite ka qëndruar e palëvizshme. Dhe, vjen një çast, nga gërryerjet që i bën  lumi, nga fërkimet dashurore të valëve, ajo rrokulliset, shkëputet e bie në valë dhe bëhet e lëvizshme - me jetë. Dhe herdo-kurdo pas kush e di sa kohësh, befas shkapërderdhet në njëmijë copë, bëhet prapë pjesë e një bregu tjetër të palëvizshëm.

Ashtu i lumtur, si ai që i zbath këpucët që e kanë shtrënguar  e vrarë një kohë të gjatë, dal nga dhoma ku shihja ëndrra të trishtueshme. Livadhi ynë i gjatë kufizohej me varret e fshatit. Unë dal dhe e përkëdhel barin. Nga larg e njoha figurën e kërrusur të Ukës.

- Ukë! - klith.

- Ti po kënaqesh me bukuritë e jetës apo? Ty nuk të vjen aspak marre që të kënaqesh me barin i cili po ushqehet me mishin e trupit tim?

- Ukë, unë nuk po jetoj... Qysh se ngjau ajo... Unë s'po jetoj!

- Kush "ajo"? Thuaj: "Qysh se të vrava si qenin..."

- Ç'prej se u bë ajo që nuk zhbëhet, o Ukë, as kam dalë, as kam parë dynjanë si njeri! S'i kam mbushur mushkëritë me ajër me aromë dheu që avullohet në pranverë.

- Eja me mua! - më tha.

Shkojmë te varri i tij. Është i shembur. Bari sapo ka mbirë. E kap një grumbull fijesh të barit dhe e shkul:

- Merri erë! A nuk është kundërmimi i djersës sime derisa dikur kositnin në livadhe bashkë?

Unë pohoj me kokë. Dhe në ato çaste u frikohem shumë.

- E sheh se në çka ke gjuajtur me atë pushkën tënde?

Ai fillon të qajë e të shkrihet bashkë me lotët e vet. Shkrihet dalëngadalë e trishtueshëm si qiri. Si fotografi me ngjyrë të freskët e lënë në shi. As nuk e hetoj se vërtet rigon një shi i imët. Currilat e ujit depërtojnë nëpër të çarat e dheut të varrit dhe zhduken me shushurimë shllapuritëse. Befas ma kujton...

- A nuk pija ujë kështu kur isha i etur, o Xhemë? - ma pret Uka.

- Po...

As nuk e hetoj se një pjesë e këmbës sime po zhytej në varr. Klith si bishë dhe gjunjazi përpiqem të ik. Po s'mund ta lëviz dot këmbën që më është futur në varr.  Fyti më thahet...

Zgjohem. Këmba më është lidhur me çarçaf...

Gruaja ime fle.

E dhoma më duket si arkë e vjetër e hedhur në valët e një lumi të tërbuar që e ka vërshuar gjithë katundin. Të gjitha katundet dhe qytetet. Lumi i kuq i gjakmarrjes herë pas here kështu vërshon...

E SHTUNË

Një natë e mora kalin dhe e shalova. Me galop u nisa për në qytezën fqinje. Hani i Xhelës qe i mbushur me myshterij. E vërejta se kali qe rraskapitur dhe u habita. Nuk qe rrugë e gjatë. Mos vallë është sëmurë? Si të kishte bartur dhjetë vetë, e jo një njeri si unë. Pa hyrë në derën e hanit u ktheva edhe një herë kah kali. E vëzhgova kujdesshëm. Dhe mendja më shkoi...

S'desha të mendoj! U ktheva shpejt dhe hyra në tavernë. Muzika e mërmërima e njerëzve, tymi dhe duhma e rëndë e alkoholit, kundërmimi i çorapëve dhe i djersës ma turbulluan lukthin shpejt. Më erdhi të ndohtë. U ula në një kënd të errët ku qenë dy dejmarakë të cilët i kërcënoheshin qeverisë dhe komandantit të policisë.

Nga një kënd i këtillë njerëzit ma përkujtonin lukuninë e ujqve të cilët gjuhëzvarrur vrapojnë nëpër livadhet e ara të shkreta nën dritën e zbehtë të hënës. Ndihesha si nën një lis me shumë gjethe shushurima e të cilave të shqetëson pa dashur.

Një ditë, thosha më vete, të gjithë këta do të vdesin. Do të hyjnë në varre si bukët në furrë. Do të radhiten njëri pranë tjetrit, gojëlidhur e me grumbuj të dheut mbi ta si jorganë. Kisha një ndjenjë se këta, që të gjithë, i njihja por assesi nuk më kujtohej emri i ndonjërit nga ta.

- Ç'urdhëron zotëria? - më thotë një kamerier i trashë e qeros, me sy të përgjakur e hundë të rrjepur.

- Ma sill një gotë raki të fortë!

- Raki?! - habitet kamerieri - Këtu nuk ka raki zotëri!

- Mirë më sjell çfarëdo që të ketë... - them i mërzitur.

- Si urdhëroni zotëri!

Më vjen mirë që për një çast u largua ai trashaluq. E ndieja veten keq kur më ishte pranë. Dëgjohej zëri i ngjirur i rapsodit nga këndi tjetër i tavernës. Pas pak çastesh prapë më doli para figura e kamerierit. Me të shpejtë ma la në tavolinë kupën dhe priti çfarë do t'i them.

E afrova kupën deri të buzët, dhe për shkak të kundërmimit të rëndë e pyeta shpejt para se të ma kthejë shpinën;

- Çfarë vere është kjo?

- S'është verë zotëri, ne këtu nuk kemi verë. Ky është gjak i freskët i Gjolekajve! Kemi edhe gjak Gashianësh, apo nëse doni gjak Hotianësh. Verë gjaku më të vjetër kemi nga ata të Berishajve!

Mezi u përmbajta të mos vjell. E lëshova kupën dhe u ktheva kah kamerieri. Nuk u besoja veshëve. Ai ishte serioz dhe priste përgjigjen time. Më kapi tmerri. Tymi i dendur i duhanit m'i verbonte sytë. Nga trarët e tavolinës pikonte një lëng i trashë. E preka. Vërtet ishte gjak. I mllefosur e i trishtuar i shtyra me dorë kupat e dy dejmarakëve dhe atë timen. Të gjithë u shtangën nga habia. Brita si i marrë:

- Po ju o të poshtër po pini gjak të njerëzve? Ju qenkeni egërsira! Bisha! Lugetër!

- Kush e la këtë hajvan të hyjë këtu? - u dëgjua një zë.

- Po, vërtet, kush e la të hyjë këtu?

- Edhe ai ka vrarë, edhe ai ka nxjerrë hak, vetëm ashtu ka mundur të hyjë! - u arsyetua kamerieri tjetër.

- A e kë vrarë dikë o dudë i përroit? - krisi një zë nga banaku.

- A e ke ngrehë ngaskeqen ndojherë?

Ra një heshtje e rëndë. Nuk kuptoja gjë.

- Po, ka vrarë, ka vrarë... Si nuk ka vrarë - jehoi një zë i njohur. - Më ka vrarë mua!

Përpara më doli Uka, me një këmishë të bardhë e të gjakosur.

- E çfarë ka atëherë që bërtet e pall si gomar?

Dhe mërmërima e zërave krisi prapë. Të gjithë iu kthyen muhabeteve të tyre. Uka më shtyu kah banaku.

- Ç'ke që habitesh o Xhemë Kadria? - tha ai - Këtu vijnë të gjithë ata që e kanë vrarë dikë ose janë vrarë nga dikush. Këtu mund të hyjnë vetëm ata. Dhe ti mos u habit. Gjaku im nuk ka shkuar kot. I tëri derdhet e shitet këtu në vend të rakisë e verës. Ky është aheng i atyre që kanë nxjerrë gjakun dhe dasmë e viktimave të tyre. Sepse ata që kanë vrarë, edhe vetë janë të vrarë, është vetëm çështje e kohës kur do të barazohen.

Vrapova si i marrë kah dera e tavernës...

E DIELL

(Gjashtë ditë Zoti i madh e kishte jaratisur dynjanë. Ditën e shtatë kishte pushuar. E diella ndoshta ishte ditë e zotit Diell. Po në qoftë edhe e djallit edhe djalli është dashur një ditë të pushojë me tundimet e tij.)

E diela ishte ditë që vinte si dielli - i shumëpritur. Ishte një ardhje si ardhja  e anijes në mol, e cila vjen dalëngadalë dhe nga gëzimi herë duket se lundron e herë duket se luhatet në vend. Gjithë ditën vëzhgova vrapin e kuajve. Nuk shtiva gjë në gojë. Dëshirova të mos i lodh as nofullat. Dhe dikur as vetë s'e kisha hetuar se si anija e madhe e muzgut ishte ankoruar në majën e bjeshkës. Asnjë fjalë s'e fola me askënd tërë ditën e lume. Hyra në dhomë dhe u hodha në shtrat si një thes me eshtra.

Diku para mesnate erdhi ajo. Prania e saj më qetësoi. U mbusha me vetëbesim. Në terr mendonte se po flija. Nuk e ndezi fare dritën dhe dalëngadalë filloi të zhvishej. U drodha nga një ndjenjë e papritur. Isha i etur për aromën e lëkurës së saj të bardhë. Për shijen e amësht dhe për ngrohtësinë e avullt të afërsisë së saj. Si vetëtimë më kaloi shembëllesa e një ëndrre që e pata ëndërruar net më parë. E zgjata dorën shpejt dhe e kapa dorën e saj që ta humb sa më shpejt pamjen e tillë nga mendja. Ajo vetëm u dridh dhe lëshoi një zë të butë e mikluese.

- Ti ende s'paske fjetur? Mendoja se po flije! - tha dhe u ul në shtrat. I zgjidhi flokët. Drita e hënës derdhej si shkëlqim i margaritarëve. Çdo lakesë e trupit të saj më dukej se e kishte rrëmbyer nga hëna. Për këtë ndoshta dashnorët gjithmonë i këndojnë hënës ku dashurohen në vasha. Vala e parë e aromës së lëkurës së saj më hodhi matanë kësaj nate. E tërhoqa dhe e putha në sup. Ajo heshtte. Sytë i shkëlqenin si dy yje të lumtura në zjarrin e tyre që nxjerrin kaq shkëlqim. E putha prapë. Në buzë. Aty, në buzët e saj, valëvitej një puhizë planetare. Puhiza e jetës. U çapita nëpër qafën e saj të hollë dhe u gjenda në mes të dy gjinjve të saj. Puthja dhe nuhasja si egërsirë e uritur. Ajo pëshpëriste diç. Nuk e dëgjoja qartë çfarë thoshte dhe më shumë më pëlqente që ishin të paqarta fjalët e saj. Flokët e dendura të natës më ledhatonin si era majat e lisave. Bota nuk ishte e kotë. Jeta këtu e merrte emrin e vet të vërtetë. Ja këtu, në një zhdukje të vogël të vetvetes. Në jetë ke të bësh vetëm më ëndërr. Nga ëndrra kalon në tjetrën ëndërr. E tërë e kaluara e çdokujt mund të përmblidhet vetëm në një rrip ëndrrash. Më saktë në një rripth ëndërrzash. Edhe vdekja është vetëm mbarim, shuarje e kësaj ëndërrze. Jeta është makinë për harxhimin e ëndrrave...

Dashuria. Dashuria si kjo e kësaj nate, është çast i vërtetë kozmik: as-vdekje-as-jetë, por diçka ndërmjet, as-gjumë-as-zgjim; as-e-njelmët-as-e-ëmbël; as-dhembje-as-kënaqësi...

Ajo qëndronte në derë...

Unë putha një send të ftohtë e të pluhurosur. U tranda.

- O ti njeri! - dëgjova zërin e gruas.

Ajo qëndronte në derë dhe më shikonte e habitur se si shkryhesha nëpër dysheme me një jastëk nëpër duar.

Vrapova kah gruaja ime dhe desha ta prek me dorë. Por ajo ishte e tejdukshme. E mbulova fytyrën me duar.

- Unë po çmendem! - thashë. - Po çmendem! Ëndrrat po më çmendin! S'kanë të sosur. Nuk e di më a jetoj apo jam ëndërr. Po zgjohem nga një ëndërr e po e gjej veten në tjetrën!... I çmenduri nuk loz nga mendja, ai nuk mund të dalë nga ëndrra; prandaj askush s'mund ta ndihmojë. Kush mund të hyjë në ëndrra e ta shpëtojë dikë? Apo, ndoshta, unë jam duke prekur njëmendësinë e vërtetë, njëmendësinë e njëmendët... Dhe kur arrin këtu, ku e prek këtë, thjesht - çmendesh! Sepse mendja jonë nuk mund ta durojë njëmendësinë lakuriqe. Ajo tërë kohën  durohet vetëm duke e mashtruar veten me ëndrra...

Duke klithur u gjenda para pasqyrës.

Dhe përtej e pashë: Ukën! E çoj dorën. E çon edhe ai. Ai nis të qeshë.

- Ukë... - i them i rraskapitur. Edhe ai përtej i lëviz buzët: "Ukë". Ia prek flokët. E kaloj fytyrën me dorë. E shqyej këmishën. Gjithçka, Uka bën njësoj atje përtej. Atje, matanë.

- Ukë, unë jam çmendur! Unë dola mendsh. E, me ty nuk e di se ç'po ngjan...

Prizren (Kosovë), gusht 1988 / Rue (Zvicër), 10 maj 1991

Agim MORINA

NJI SHQIPE E PËRBASHKËT NUK KA KUPTIM PA PASKAJOREN

intervistë me gjuhëtarin Agim MORINA


intervistuar nga Shkëlzen GASHI

Standardi që na ka afru dhe na ka bashku dhe që na afron e na bashkon – gjithmonë me idenë e nji strategjie politike kombëtare që ngërthen kjo në vete – egziston sot e gjithë ditën dhe asht, sipas meje, standardi i bazumë në elbasanishten. 

Pse po e kundërshtoni standardin e gjuhës shqipe të vitit 1972?

Ka mjaft argumente pse standardi i vjetit 1972 asht për t’u kundërshtu, por nji prej argumenteve kryesore asht se ai s’po mun m’i kapërthy, s’po mun m’i përfshi krejt mundësitë dhe ngjyrimet shprehëse që shqipja potencialisht i ka dhe nji pjese të madhe të shqiptarëve po ia kufizon këto mundësi. Masandej, me këtë standard, krejt prodhimi shpirtnor mbi katër shekuj në gegënisht po lihet menjanë. Kjo asht e palejushme m’i ndodhë nji kombi serioz e të pjekun. Nji kufizim i tillë gjuhësor, dihet, asht ba për shumë shkaqe jashtëgjuhësore dhe në mënyrë krejt të papranushme. Standardi i vjetit 1972 asht, në të vërtetë, nji standard i imponumë qysh prej vjetit 1946 pa kurrfarë këshillimi as marrëveshje paraprake. Për me pasë ma të qartë vijimsinë e procesit të standardizimit, duhet ta bajmë nji mbrapavështrim të shkurtë e të domosdoshëm historik.

Në rregull pra. Kur kanë nisur përpjekjet e organizuara në nivel kombëtar për një standard të njësuar mbarëshqiptar?

Puna për standardizimin e shqipes mendoj se ka nisë qysh me 1916-18 kur nji grup intelektualësh dhe ekspertësh gjuhësorë u mblodhën në Shkodër dhe nisën me planifiku nji shqipe të ardhshme standarde për gati 2 vjet tue u mbledhë gjithsej 63 herë nga 1 shatori 1916 deri me 22 maj 1918, që i bjen, mesatarisht, gati çdo 10 ditë. Kjo asht nji ndërmarrje e jashtëzakonshme e cila nuk asht përsëritë kurrë ma në historinë tonë kulturore dhe për të cilën asht folë shumë pak në historinë e standardizimit të shqipes mbas vjetit 1946. Vetë fakti që stenogrami nga mbledhjet nuk asht botu deri me 2004 tregon ma së miri për heshtjen e qëllimshme rreth punës së maparshme për shqipen. Aty pununë bashkë studius gegë, toskë e të huj, e ndër ta: Dr. Gjergj Pekmezi (kryetar), A. Xhuvani, Gj. Fishta, L. Gurakuqi, N. Mjeda, S. Peci, M. Logoreci, H. Ali Korça, M. Lambertz-i e R. Nachtigall-i etj. Çashtjet që u shtrunë në takimet e Komisisë Letrare Shqipe janë ende dilema të cilave nuk u janë dhanë përgjegje përfundimtare as sot. 

Dr. Gj. Pekmezi, në mbledhjen e datës 11 dhjetor 1916, e shtroi kështu çashtjen për bazën e nji Shqipes së Përbashkët (term i M. Camajt): 1) me marrë për bazë nji dialekt të shqipes, 2) m’i lanë dy dialektet letrare m’u zhvillu e ‘m’u fërku’ derisa të dalë nji efekt i dëshirumë i përbashkët dhe 3) m’i marrë parasysh vetëm ndryshimet tipike që gjuha i zhvillon spontanisht e me shku mbas tyne tue i normativizu. Me propozimin e Luigj Gurakuqit për me marrë elbasanishten si urë në mes të dyja kryedialekteve, të gjithë anëtarët u pajtunë dhe kështu, elbasanishtja u ba baza e gjuhës së ardhshme standarde shqipe. Gjithashtu, të gjithë ishin të pajtimit se kësaj baze do të duhej t’i shtohej e t’i hiqej ajo që do të dukej e domosdoshme. U rujtën, fjala vjen, togjet e bashkëtingëlloreve mb, nd, ng, ë-të fundore, ë-të paratheksore, mbaresat rasore -së, -në, -të edhepse elbasanishtja i kishte ndryshe, por kjo bahej për m’iu afru toskënishtes. U rujt edhe togu i zanoreve -ue të cilat elbasanishtja i kishte rrudhë në -u të gjatë. Pra, bahej nji orientim i ndërgjegjshëm për nji përafrim dialektesh, nji planifikim gjuhësor unifikus.

Puna e Komisisë Letrare Shqipe u përforcu edhe ma shumë kur me 1923 kryeministri i Shqipnisë autorizoi administratën shtetnore që për bazë të gjuhës zyrtare ta kishin të folmen e Elbasanit. Me 1 dhjetor 1935 u kriju edhe nji komision për çashtje të ortografisë. Masandej, prej 9-12 prill 1940 u mbajt Kuvendi i Parë Albanologjik i Institutit të Studimeve në Tiranë në të cilën Mustafa Kruja vazhdonte me mbështetë të folmen e Elbasanit si bazë për nji shqipe standarde. A. Xhuvani u pat ngarku prej Komisisë Letrare Shqipe, e ma vonë prej Ministrisë së Arsimit, m’u kujdesë për hartimin e librave e gramatikave që kishin me i pasqyru synimet e Komisisë dhe në vjetët ’20 të shek. XX ai punoi pa pushim në këtë drejtim tue botu e ribotu nji varg gramatikash e librash mësimi të shqipes me të cilat mësohej në të gjitha shkollat e Shqipnisë Administrative e gjatë Luftës së Dytë Botnore edhe në nji pjesë të madhe të Shqipnisë Irredentiste. Qysh shihet, nga vjeti 1916 deri me 1946 standardizimi i shqipes u kultivu vazhdimisht tue u kqyrë në elbasanishten. Ky ishte nji synim i ndërgjegjshëm, shumë i drejtë e largpamës për planifikimin e nji standardi të shqipes.

Kur ndryshoi ky kurs dhe pse? 

Në vitin 1946, menjëherë mbas vendosjes së ‘pushtetit popullor’ enverist, u ba përmbysja e madhe. Pa kurrfarë paralajmërimi, pa kurrfarë këshillimi dhe pa kurrfarë konsiderate për punën e gjatë rreth planifikimit të gjuhës deri atëherë, Ministri për Informacion e Propagandë, shoku Sejfulla Malëshova, dha urdhën që të gjitha gazetat, informatat dhe librat zyrtarë të shkruheshin vetëm në toskënisht dhe rrjedhimisht të mos respektohej gjuha zyrtare e maparshme e shtetit shqiptar! Pak ma vonë regjimi enverist nën hijen e po këtij Malëshove, kur ky kaloi në Ministrinë e Arsimit, dha urdhnin tjetër që abetaret e nxanësve të shkruheshin vetëm në toskënisht në gjithë Shqipninë Administrative, pra edhe në veri. Këtë veprim, natyrisht, e kundërshtoi ashpër A. Xhuvani me 1952 (në nji konferencë gjuhësore të mbajtun sa për sy e faqe nga regjimi enverist e, në të cilën, asnji gjuhëtar gegë nuk pat pranu heqjen e elbasanishtes. Atyne iu bashku edhe E. Çabej.). Kështu shihet se dhuna institucionale enveriste nisi sapo shkeli në Tiranë kamba e parë e komisarëve enveristë. Kjo don me thanë se me 1972 nuk u vendos m’u ba ‘gjuha letrare kombëtare e sotme e njësuar etj… shqipe’, por m’u miratu dhunimi i gjuhës së maparshme standarde që nisi m’u trajtu me 1916 dhe m’u ligjësu ajo që u imponu me 1946. 

Pra, nuk jam kundër standardit të ‘72-tës për shkak të vendimeve që janë marrë aty për stabilizimin e toskënishtes, jam kundër miratimit të dhunës ndaj gjuhës së maparshme zyrtare që po standardizohej, ndaj mënyrës së zgjidhjes së problemeve kulturore, në këtë rast gjuhësore; jam kundër mashtrimeve për kinse ‘gjuhën e unisuar’, ‘gjuhën e përbashkët kombëtare’, ‘gjuhën letrare të njësuar shqipe’ dhe ‘shkrirjes së dialekteve’; jam kundër heshtjes mortore apo edhe ma keq, jam kundër miratimit për ndalimin dhe luftimin e elbasanishtes si nji gja normale. Jam kundër idesë se vendimet e këtilla për gjuhën shqipe nuk duhet të rishikohen e të përmirësohen. Aq ma tepër kur ’72-ta don me u shitë si veprim unifikus e harrohet fakti se nga vjeti 1916-1946 në Shqipninë Administrative e nga 1941-1946 edhe shqiptarët në Kosovë shkrunin dhe lexonin në nji gjuhë të përbashkët ndërsa me 1946 regjimi enverist vuni murin gjuhësor tue zbatu nji politikë gjuhësore përçamëse, krejt tjetërfare me atë të jashtë kufijve të Shqipnisë Administrative. Thjesht, përçamjen e parë zyrtare, të planifikume, të qëllimshme, mbrenda shqipes e ka ba pikërisht enverizmi. Këtë po e theksoj sepse në këta 30 vjet na i kanë hangër veshët tue i qujtë kinse përpjekje për ‘bashkim kombëtar’ vendimet e ’72-shës. Përçamja kulturore ndërshqiptare që e ka shkaktu enverizmi me ndërhymjen në punët e gjuhës shqipe mun m’u krahasu vetëm me përçamjen e kobshme politike mbas mohimit të Marrëveshjes së Mukjes nga ana e Enver Hoxhës dhe fillimin e asaj që po quhet sot luftë qytetare për shkak të presionit që iu ba atij prej emisarësh jugosllavë. 

Cilat mendoni ju se janë perspektivat e Shqipes së Përbashkët?

Nga historia e shqipes e dijmë se shqipja asht zhvillu me dy gjuhë letrare: me gegënishten letrare e me toskënishten letrare qysh prej shek. XVI deri në ditët e sotme. Herë ka shkëlqy njena e herë tjetra. Por të dyja e kanë mbajtë të gjallë flakën e shpirtit shqiptar me atë fjalën e urtë shqipe: njena dorë lan tjetrën e të dyja lajnë faqen. Ky asht nji rast i rrallë në botë, ndoshta unik, që dy gjuhë letrare të nji kombi të zhvillohen paralelisht për nji kohë kaq të gjatë dhe me nji harmoni për ta pasë zili deri me 1946. Me 1946 ndodhi veprimi i pashembullt arbitrar dhe polarizoi shoqninë shqiptare pa kurrfarë nevoje. 

Vjetëve të fundit, me demokratizimin e shoqnisë shqiptare, u rihap debati për gjuhën e përbashkët shqipe. Nji varg shkrimtarësh, përkthysish, gazetarësh, poetësh etj. kanë fillu m’i kontestu ma me za vendimet e 1972-shës si në Shkodër ashtu edhe në Tiranë e në Prishtinë. Disa e shohin standardin e ’72-shës të papërshtatshëm, disa të pakodifikumë qysh duhet e sa duhet, të tjerë larg nga gjuha e folun e shumicës së shqiptarëve, e disa si të padrejtë, sepse ka mohu standardin e maparshëm, dikush edhe si kolonializëm të mbrendshëm gjuhësor, si hegjemoni gjuhësore etj. Reagimet ma të ashpra ndaj këtyne vërejtjeve, natyrisht, vijnë prej palës tjetër, kryesisht prej gjuhëtarëve enveristë! 

A nuk të duket që po forcohet ndarja Kosovë-Shqipëri dhe se kjo i konvenon shumë Serbisë nëse krijohen dy gjuhë standarde?

Kryedialektet e shqipes kanë egzistu para ardhjes së sllavëve në Iliri dhe kanë me egzistu deri sa të jetë shqipja. Kjo pyetje asht absurde sa edhe pyetja: ‘Kujt i shkon përshtati ndamja e shqiptarëve në fe të ndryshme?’ Apo: ‘Kujt i shkon përshtati veshja me tirq në veri e me fustanella në jug?’ Egzistenca e dy kryedialekteve të shqipes asht gjendje e natyrshme e shqipes. Nuk e ka ba kurrkush. E kanë ba vetë shqiptarët dhe e kanë zhvillu edhe në të shkrumë për katër shekuj e tëhu. Dhe këtu nuk ka asnji të keqe. Kërkesa për me pasë me çdo kusht nji gjuhë standarde për shkak se kështu e kanë kombet tjera asht sikurse standardi që të gjitha nanat me lindë nga nji fëmijë. Ato nana që lindin bineq, sipas kësaj rregulle, do të duhej me mbytë njenin prej fëmijëve për m’iu përshtatë ‘standardit’ e me qenë kinse normalë. Përkundrazi, standardi i nanës që ka lindë bineq asht standard bineqësh. Masandej, me kqyrë gjeografikisht, ndërmjet Kosovës e Shqipnisë, në të vërtetë, asht nda gegënishtja dhe sipas çdo logjike, gegënishtja kish me bashku e jo me nda Shqipninë e Kosovën. Ndamjen e ka kriju dhe e ka thellu standardi i imponumë me 1946. Vetë përcaktimi kaq mendjelehtë për nji gjuhë standarde larg elbasanishtes, d.m.th. larg asaj që në Shqipninë Irredentiste e kanë ma afër, tregon qartë se pushtetit enverist s’i ka hangër palla se ç’po ndodhte matanë kufinit. 

Por, ju po thoni se ndërmjet Kosovës e Shqipërisë në të vërtetë është ndarë gegërishtja dhe sipas çdo logjike, gegërishtja do ta bashkonte e jo ta ndante Shqipërinë e Kosovën. A nuk do të ishte më e logjikshme të punohej drejt një standardi që na afron dhe na bashkon më tutje? 

Standardi që na ka afru dhe na ka bashku dhe që na afron e na bashkon - gjithmonë me idenë e nji strategjie politike kombëtare që ngërthen kjo në vete - egziston sot e gjithë ditën dhe asht, sipas meje, standardi i bazumë në elbasanishten. Shumë prej trajtave neutrale gjuhësore janë zhvillu pikërisht në elbasanishte. Mbi këtë bazë do të duhej me ndërtu e me shtu gjithçka tjetër nëse egziston seriozisht synimi për nji standard të vetëm. Gjeografikisht asht pozicion qendror. Asht shumë e afërt me të folmen e kryeqytetit të Shqipnisë Administrative, Tiranën, po edhe me atë të Prishtinës, të Shkupit e të Shkodrës. Asht në pikën ku takohen të dyja kryedialektet dhe ajo nuk e ka humbë peshën e saj as sot. Ky asht propozimi ma dashamirës, ma vëllaznor, ma jetëgjatë, gjeografikisht ma kuptimplotë, politikisht ma strategjik dhe gjuhësisht ma se i qëllumë. Këtë e ka propozu Gurakuqi qysh me 1916, kjo asht pranu prej të gjithëve në kohët kur njerëzit kanë mujtë me folë e me vendosë lirisht, asht punu dhe punohet qe 90 vjet në këtë drejtim dhe unë mendoj se ky propozim ende vlen po aq sa edhe atëherë. 

A mund të na e ilustroni më konkretisht idenë tuaj?

Me imponimin e toskënishes për bazë të shqipes zyrtare u desh m’i heqë disa kategori gramatikore të gegënishtes, u desht m’e rrudhë gegënishten, e me këtë vetë shqipen. Ndërsa e kundërta, me elbasanishten si bazë kjo nuk do të ndodhte. Le ta marrim nji shembull: me imponimin e toskënishtes, qysh shihet, u desh m’e heqë paskajoren me punue - sepse konstruktin me punuar shqipja nuk e njeh ose haset shumë rrallë - e, si pasojë, duhet m’e heqë kohën e ardhme të tipit kam me punu, kushtoren e tipit kisha me punu, etj. Asht thanë shkoqun prej Kostallarit se kinse paskajorja qëllimore në toskënisht për të punuar asht zavendësim për paskajoren e gegënishtes me punue. Por kjo nuk asht e vërtetë, bile qesharake me u thanë prej nji gjuhëtari, sepse edhe në gegënisht kemi trajtën e barasvlefshme për të punue. Masandej na kanë thanë se funkcionet e paskajores i kryn për bukuri lidhorja. Edhe kjo nuk vlen për gegët sepse ata e përdorin edhe lidhoren por vetëm me ato funkcione në të cilat ajo përdoret edhe në frengjisht, në gjermanisht, në spanjisht apo në italisht, d.m.th. vetëm për rastet e veçanta e ma të kufizume. Të gjitha këto gjuhë, përveç lidhores, e kanë edhe paskajoren dhe ate e përdorin ma dendun, shumë ma dendun sesa lidhoren. A muni m’i thanë nji italiani, nji spanjolli, nji francezi apo nji gjermani hiqni dorë prej paskajores sepse e keni lidhoren? Do të ishte marrëzi e padëgjume. Por, a asht e mundun kjo që njeni dialekt me qenë ma i gjanë? Po. Kemi rastin e mbiemnave. Në toskënisht nuk egzistojnë mbiemnat e tipit me -ueshëm: i besueshëm. Ata thonë ‘njeri i besuar’ për ate që nji gegë thotë edhe ‘njeri i besumë’ edhe ‘i besushëm’ prandej edhe e ka marrë prej gegënishtes. A mun toskënishtja me funkcionu pa këtë lloj mbiemnash? Mundet, por asht ma e kufizume. Kështu edhe paskajorja, thjesht, mungon dhe nuk asht e kompensushme. Ka mundësi të dyta me e thanë afërsisht ate në toskënisht por nuk ka paskajore të mirëfilltë dhe as mënyrë për ta zavendësu plotësisht ate. Del se baza e gegënishtes asht ma e gjanë dhe ngërthen në vete krejt çfarë ka toskënishtja. Kështu vijmë në nji përfundim: në rregullat gjuhësore për nji Shqipe të Përbashkët asht e domosdoshme me futë ma shumë trajta e kategori sesa ma pak trajta e kategori gramatikore të kryedialekteve të shqipes. Sepse, fjala vjen, ma lehtë asht për toskët mos m’i përdorë disa trajta edhe nëse ato janë mbrenda rregullave, le të thomi ‘të tepërta’ për ta, sesa për gegët m’u detyru me heqë dorë prej trajtash që tashma i përdorin dendun, të domosdoshme për ta. Toskët mujnë me folë shqip tue mos e përdorë kurrë paskajoren edhe në nji Shqipe të Përbashkët sepse e kanë lidhoren dhe kjo s’kish me qenë problem as për ta e as për gegët. E ardhmja, masandej, kish m’ia përcaktu vendin secilës kategori në mënyrë ma të qartë. Por sot duhet me heqë dorë prej imponimesh. Sa ma shpejt që të bahet kjo aq ma mirë.

Pra, problemi kyç për një shqipe vërtet të njësuar qenka paskajorja?

Po, nji Shqipe të Përbashkët, nuk ka kuptim pa paskajoren e mirëfilltë sepse asht nji prej veçorive ma të randësishme të çdo gjuhe që asht e pajisun me paskajore. Mirëpo, po u fut nji paskajore e këtillë atëherë doemos duhet m’u ndërru edhe pjesorja sepse paskajorja ndërtohet me pjesëzën me + pjesore. Unë, qysh muni me e pa edhe këtu, përdor pjesoren e rrudhun të tipit punu për me mujtë me gjetë nji trajtë neutrale përballë të dyja kryedialekteve të cilat e kanë: punue (g.) dhe punuar (t.). Kjo asht nji prej parimeve të mundshme për me gjetë zgjidhje për Shqipen e Përbashkët. Por le t’i shqyrtojmë foljet tue e dijtë se këtu qëndron nji prej problemeve kryesore. 

Zgjedhimi me pjesoren e tipit punu përfshin rreth 57 % të foljeve në gjuhën shqipe prandaj asht shumë me randësi që të gjendet nji zgjidhje sa ma e pranushme për këtë klasë. Nji qasje e ngjashme do të duhej m’u zbatu edhe në vargun e klasave foljore të cilat mbarojnë me temë në zanore shkru, (shkruar (t.) / shkrue (g.), gënjy (gënjye/gënjyer), la (g.) / larë (t.)) (këto përbajnë rreth 6 % nga numri i përgjithshëm i foljeve). Me zgjedhimet e klasave tjera të foljeve, tema e të cilave mbaron me bashkëtingëllore, situata asht ma e lehtë sepse aty do të duhej të merrej për bazë trajta me mbresën -ë. Nji trajtë e këtillë për nji grup foljesh tashma egziston edhe simbas toskënishtes standarde në ato folje që mbarojnë me -ll dhe -rr (mbjellë, marrë). Pra, këtu vetëm do të duhej m’u zgjanu zbatimi i mbaresave të kësaj klase e me ba hapë në vend të hapur (kjo klasë përban 33 % të foljeve në shqip dhe bashkë me klasën e tipit punu përbajnë rreth 90 % të foljeve të mbarë shqipes). Kështu edhe me foljet e klasave mbledhë, shitë, zbritë, mbajtë në vend të hapur, mbledhur, shitur, zbritur, mbajtur që përbajnë rreth 3 % të foljeve të shqipes. Pjesoret e shqipes, në këtë mënyrë, kishin me qenë ma të thjeshta, ma të përbashkëta dhe ma të afërta me shumicën e të folmeve shqipe. 

Asht interesante që Komisija Letrare Shqipe (1916-18) mbasi mori vendim që elbasanishtja me qenë bazë e nji gjuhe standarde shqipe hoqi dorë nga trajta egzistuse e pjesores së elbasanishtes – d.m.th. trajta punu - dhe pranoi trajtën ma letrare punue. Mendoj se ky ka qenë nji gabim shumë i pafat për të ardhmen e shqipes. Nëse do të merrej trajta punu për bazë, sot na nuk kishim m’e pasë problemin ma të madh për të cilin po debatojmë me dhjeta vjet. (Asht i habitshëm fakti që studiusja skoceze M. Hasluck-u, e cila ka jetu rreth tetë vjet në Shqipni e kryesisht në Elbasan, ka shkru nji gramatikë të vogël dhe e ka botu me 1932 tue marrë për bazë trajtën punu të pjesores së këtyne foljeve.) Kjo dukuni e rrudhjes së pjesores asht, natyrisht, zhvillim i mbrendshëm i gegënishtes por ofron mundësi të jashtëzakonshme për përafrimin e kryedialekteve. Sot kjo trajtë dëgjohet edhe nga shumica e gegënishtfolësve në Tiranë, në Shkodër, në Prishtinë, në Shkup, në Tetovë, në Durrës, në Ulqin, në Preshevë etj. Pra, gjithnji sipas meje, nji pjesore neutrale as punuar as punue por punu asht zgjidhja ma e mirë për nji Shqipe të Përbashkët. Nji fakt tjetër asht se toskët që jetojnë në mjedise gegënishtfolëse, fjala vjen në Tiranë, gjithashtu e gjejnë ma të lehtë përdorimin e kësaj trajte kur dojnë me folë ‘tironçe’ e me përdorë paskajoren e tyne qëllimore për të punuar tue e kthy në për të punu sesa trajtën për të punue. Trajta punu nga toskët mun m’u përjetu si rrudhje e trajtës punuar ndërsa për gegët si rrudhje e trajtës punue. Megjithëse në gjuhë nuk asht mirë me ba parashikime ka mundësi që në të ardhmen vetë pjesorja e toskënishtes të rrudhet nga punuar në punua dhe në fund të mbarojë në punu. Ka pasë, natyrisht, mospajtime rreth përjashtimit të paskajores nga nji varg studiusish e letrarësh shqiptarë mbas vjetit 1946, disa ma të ashpra e disa ma të buta, por gjithmonë fort mirë të argumentume. Përveç pjesores kemi edhe dallimet në shumësin e së Krymes së Thjeshtë punuem/punuam, punuet/punuat, punuen/punuan të cilat mujnë me u kthy në punumë, punutë, pununë; masandej do të duhej me përkrahë trajtën unifikuse të Habitores punokam dhe punokësha jo punuekam/punuakam etj. Këto duken si ndryshime të vogla por efektin e kanë shumë të madh drejt atij unifikimi në mënyrë praktike e jo me fjalë boshe.

Nëse çështja është vetëm tek futja e një paskajoreje opsionale, që mund të mos përdoret prej atyre që nuk duan, pse nuk bëhet ky plotësim? A prek paskajorja edhe në pjesë të tjera të strukturës?

Po, natyrisht, këtu edhe qëndron problemi. Kjo rrugë çon në disa telashe të tjera. Si të bahet me emnat e mbiemnat prejpjesorë: blerje (t.)/blemje (g.); i/e punuar/i punuem-e punueme. Prap mendoj se Shqipja e Përbashkët do të duhej m’i lanë vend trajtës blemje/ i punumë / e punume sepse e merr bazën prej trajtës ble/punu deri diku neutrale elbasanase dhe merr mbaresën tashma egzistuse foljore në shqip -më (fjala vjen bëmë, vëmë. Në këtë vijë do të duhej me shku edhe mbiemnat e tipit i punueshëm / e punueshme dhe me u ba i punushëm / e punushme. Kjo trajtë e fundit sot shqiptohet kështu gati nga të gjithë folësit, qoftë gegë qoftë toskë. Nji zgjidhje, për me mujtë m’e kufizu efektin domino, asht që ndërhymja e këtillë tashpërtash të përqendrohej vetëm te foljet. Trajtat me tinguj nazalë në gegënisht dhe jonazalë në toskënisht, sipas meje, do të mund të mbeteshin si dubleta për nji kohë, derisa në të ardhmen praktika kish me përcaktu përparësinë e njenit lloj prej tyne.

Mos do t’u duket shqiptarëve jugorë se do të sakrifikonin shumëçka nga veçantia e dialektit të tyre, sot për sot bërthamë e të vetmit standard mbarëkombëtar, për hir të një standardizimi më gjithëpërfshirës?

Mundësia e dytë, përveç asaj të nji gjuhe standarde, asht zhvillimi i dy gjuhëve standarde. E theksoj edhe nji herë, nuk ka asgja të keqe m’i pasë dy gjuhë standarde shqipe. Kështu asht zhvillu kultura jonë me shekuj dhe prej kësaj nuk duhet m’u turpnu. Përkundrazi. Gjuhëtari britanik, Trudgill-i, kur merret me shqyrtimin e dy gjuhëve standarde të norvegjishtes, thotë se nga pikëpamja linguistike norvegjishtja asht ma normale sesa gjuhët që kanë nji gjuhë standarde. Në rastin e shqipes çashtja asht ndërliku, asht tendosë, në periudhën enveriste dhe jehona e nji bindjes së tillë ende nuk asht zhdukë prej mendjes së shumë njerëzve. Propaganda e mbrapshtë e ka ba punën e vet dhe njerëzit harrojnë se gati pesë shekuj shqipot kanë zhvillu dy gjuhë letrare kurrë pa e ndi këtë si problem. Sa herë që e theksoj çashtjen e dy gjuhëve standarde, gjithmonë e baj tue pasë nji respekt të thellë për vëllaznit tanë toskë. Sepse asht lehtë me folë për nji gjuhë standarde, e me të me mendu si bazë të saj dialektin tand. Mendoj se ma e randësishme asht me punu bashkë në këto projekte, e jo ndamaz, sesa nëse do të bahen nji apo dy standarde. Edhe nëse do të vihej elbasanishtja si Gjuhë e Përbashkët Shqipe gjithsesi jam për atë që toskënishtja standarde të vazhdonte jetën e vet në krijimtari.

 nuk do të ishte ky fillimi i një ndarjeje të plotë e përfundimtare mes gegëve dhe toskëve nëse do të krijoheshin dy standarde? 

Nëse flasim për ndamje zyrtare, atëherë kjo ka ndodhë me 1946. Janë kriju dy standarde: njena asht instalu e asht përkrahë dhe tjetra asht luftu e asht përjashtu. Këtë e ka ba Vëllai i Madh me bandën e tij. Megjithëse, kështu, pyetja e juj, në nji mënyrë, presupozon ndër ne teorinë enveriste: nji popull - nji gjuhë letrare (e cila doemos duhet me qenë toskënishtja) dhe ndryshe nuk ban. Kjo, ngënjyshëm, presupozon se kinse egzistenca e dy kryedialekteve asht formula ma e mirë për ndamje të nji kombi. Ky asht mashtrimi ma i madh që enveristët ia kanë shitë, për gjysëm shekulli, këtij mileti të shkretë për me mujtë me instalu toskënishten si të vetmen gjuhë të mundshme standarde të shqiptarëve. Vetë historia shqiptare e ka demantu këtë teori si të paqëndrushme. Në kulmin e zhvillimit të dy gjuhëve letrare, të gegënishtes e të toskënishtes, u arrijt edhe kulmi i vetëdijes kombëtare shqiptare: u mblodh Lidhja e Prizrenit (1878), Lidhja e Pejës (1899), u organizunë kryengritjet ma të mëdha shqiptare (1905, 1909, 1911), u mbajt Kongresi i Manastirit (1908), u shpall Shqipnia e pavarun (1912), u mbajt Kongresi i Lushnjes (1920), u kriju Mbretnia e Shqipnisë (1928), u organizu lufta kundër fashizmit gjatë LDB-së. Grupet liridashëse në Shqipninë Irredentiste që iu kundërvunë jugosllavëve deri në vjetët ‘60 kanë shkru e kanë folë në gegënisht! Çka duhet me ba ma shumë nji komb për me kallxu se asht nji? Tregoni qoftë edhe nji rast të vetëm, para vjetit 1946, që shqiptarët të kenë pasë keqkuptime, mosmarrëveshje, konflikte për shkak të përkatësisë gjuhësore! Kjo çashtje u ba problematike vetëm prej vjetit 1946 kur njifarë anonimusi, Malëshova, mendonte se kur e merr pushtetin mujsh me ba çfarë të të teket ty. Natyrisht, ai e kishte përkrahjen e pakursyme të pushtetit të asaj kohe. Pra, vetëm enveristët e kanë kalu atë vijën e kuqe që e ka prishë balancin dhe harmoninë mbrendashqiptare. Ata e kanë ndalu gegënishten letrare që zhvillohej kryesisht në Shkodër dhe gjuhën standarde egzistuse që po zhvillohej i mbështetun mbi elbasanishten. Në të vërtetë sot kanë ndryshu rrethanat aq shumë sa ngulja kambë në drejtësinë e shpërdorimeve të vjetit 1946 e të vendimeve të Kongresit 1972 asht ba nji prej faktorëve kryesorë përçamës.

Gjithkund në botë standardizimi i gjuhës i është nënshtruar disa kushtëzimeve të oborreve mbretërore! Në analogji me këtë, sistemi i Enver Hoxhës nuk përbën ndonjë përjashtim! Pajtoheni?

Le ta tundim pak thanien ‘gjithkund në botë’ me disa shembuj: anglishtja standarde asht kriju nga shkollat publike dhe nga shtresa tregtare në Juglindjen e Anglisë; Hochdeutch-i asht kriju artificialisht vetëm si i shkrumë; në Turqi asht marrë e folmja e Stambollit; në Suedi, Brazil, Argjentinë, Japoni, Rusi e Kinë etj. asht marrë gjuha e kryeqyteteve; në Itali asht marrë gjuha e Firencës si gjuhë e Dante-s. Gjuhët e mëdha europiane që janë ba instrument prej oborresh mbretnore janë frengjishtja dhe spanjishtja. Si gjedhe e gjuhëtarëve shqiptarë shpesh merret frengjishtja, gjedhja ma e keqe e mundshme për shqipen. Gjuha standarde frenge asht kriju për qëllime asimilimi të popujve jofrengjishtfolës në kohën e lëvizjeve nacionaliste në Francë në shek. XVII. Rrethanat shqiptare s’kanë asnji lidhje me këtë punë dhe realisht na do të duhej me ndejtë sa ma larg kësaj gjedhes. Na duhet m’iu afru gjedheve që janë ma të ngjashëm me ne, fjala vjen gjedhes norvegjeze. Por edhe mos me pasë gjedhe na duhet me qenë të zotë me sjellë, me zhvillu e me ndërtu gjedhe sipas asaj që ne na shkon përshtati ma së miri. Kjo rrugë e mbarë ka nisë qysh me 1916.

Sipas jush një gjuhë standarde nuk d.m.th. doemos edhe afrim e bashkim më i madh? 

Jo, kurrsesi. Nji gjuhë standarde nuk presupozon doemos edhe nji komb. Amerikanët, anglezët dhe australianët etj. kanë nji gjuhë standarde, anglishten, por janë tri kombe e jo nji. Kombet arabishtfolëse kanë nji standard të arabishtes por nji mori kombesh janë të përfshime në të. Shihni, fjala vjen, rastin e serbokroatishtes. A mujti m’i mbajtë bashkë gjuha e unifikume? Jo. U banë katër kombe: serbë, kroatë, boshnjakë e malazezë megjithëse, në thelb, e flasin nji gjuhë me dallime ma të pakta sesa ato në mes të gegënishtes e toskënishtes. 

Dhe e kundërta: egzistimi i dy gjuhëve standarde në Norvegji nuk ka kriju dy kombe norvegjeze. Edhe te ne, gegët dhe toskët asnjiherë në histori nuk kanë mendu për veten se janë dy kombe por gjithnji nji komb. Derisa të jetë kështu, ka me pasë vetëm nji komb shqiptar. Gogoli i kinse ‘përçarjes kombëtare’ asht kriju prej shfrenisë enveriste për me mujtë me imponu ‘vullnetin e çelniktë të Partisë’ tue farku Gjuhën e Re Orwelliane. Ashtu si gogoli i rrethimit nga ‘kërcënimi imperialist dhe revizionist’ që bani m’u ndërtu 300.000 bunkerë të cilët sot shërbejnë vetëm për me urinu maçorrat në ta. Përpjekja e enverizmit m’i zhdukë fetë, e me vu nji ‘fe’ enveriste, nuk dha kurrfarë frytesh pos çorientimit dhe hutesës së njerëzve të cilët nga nji ujvarë parullash të kota u gjendën në njimendësinë e pamëshirshme dhe krejt të kundërt, në njimendësinë ku edhe bari nuk po u ngranka dhe edhe socializmi enverist po u lanka. 

Si funksionon konkretisht modeli norvegjez i dy standardeve? Në cilin standard jepen, fjala vjen, lajmet qendrore në televizionin kombëtar? Po tekstet shkollore në çfarë standardi hartohen? Gazetat?

Gjedhja norvegjeze e dy gjuhëve letrare ka ardhë kohësisht shumë ma vonë prej gjedhes shqiptare të dy gjuhëve letrare, nja tre shekuj ma vonë. Në të vërtetë, mujmë me thanë se norvegjezët e kanë funkcionalizu gjedhen shqiptare por për së mbari, pa shfreni, pa dhunë, pa nënçmim e me respekt. Standardi i dytë norvegjez asht kriju me nismën e vetëm nji njeriu, nji gjuhëtari autodidakt, i qujtun Ivar Aasen-i, që nisi punën e krijimit të standardit kah mesi i shek. XIX. Me 1885 kjo gjuhë asht pranu në parlament si standard i dytë. Me vendimet e parlamentit çdo individ që don me mësu në cilëndo gjuhë standarde e ka këtë të drejtë të garantume dhe shteti duhet m’ia siguru këtë. Të gjitha lajmet, gazetat, në shkolla e institucione shkruhen, botohen e mësohen në të dyja gjuhët standarde. Asnjena prej tyne nuk konsiderohet ma pak e vlefshme. Krahasoni tash si çmohet e trajtohet seriozisht puna e nji individi nga parlamenti norvegjez dhe puna e pesë shekujve të shumicës së popullit shqiptar nga parlamenti në Tiranë e Prishtinë! Nuk besoj se kjo don koment. Kjo tregon vetëm ngadhnjimin e primitivizmit, provincializmit, injorancës dhe të ligësisë ndër ne. Kjo tregon se sa të talentumë jemi me marrë gjedhe të mbrapshta, shtretën prokrustianë për m’i pre edhe kambët veç mos me ndërru, fjala vjen, ‘gjedhen franceze’ të shtratit gjuhësor dhe nuk dijmë as m’u kujdesë, as m’e çmu ate që asht e jona. Unë nuk muj me paramendu se çka kish me ndodhë me nji individ shqiptar që kish me provu me shpikë edhe nji standard në kushtet tona kur katër shekuj prodhim kulturor jemi në gjendje me i hedhë në kosh të plehut pa mendu as dy herë. 

Për hir të së vërtetës duhet me thanë se ka pasë përpjekje edhe nga ana e shtetit norvegjez m’i bashku, m’i shkri këto dy gjuhë standarde - natyrisht, pa dhunë e imponime të stilit enverist - por kjo s’ka ndodhë për gati 60 vjet, sa janë ba përpjekje dhe në fund shteti ka heqë dorë prej bashkimit të dy gjuhëve standarde me 2002 dhe i ka lanë m’u zhvillu të dyja. Kjo tregon se me provu ndoshta edhe ia vlen por jo me imponu. Jemi dëshmitarë se shumë krime të tmerrshme janë ba në emën të lirisë, shumë marrëzi janë ba në emën të urtësisë, shumë përçamje janë ba në emën të bashkimit. Ky asht thelbi i çashtjes: nuk duhet me leju që dhuna m’u ba mënyrë e sjelljes në jetën tonë kombëtare ndërsa mashtrimi m’u ba metodë e zgjidhjes së problemeve. 

Edhe si dy gjuhë standarde, norvegjishtja ka pasë rreth 4-5 reforma të mëdha gjuhësore të zbatume në të dyja gjuhët standarde gjatë shekullit të kalumë. Pra, kujdesi dhe puna për gjuhën duhet me qenë e përhershme, e vazhdushme. Korporata Transmetuse Norvegjeze jep lajme në të dyja gjuhët standarde dhe të gjitha institucionet shtetnore janë të obligume m’i trajtu njisoj. Tekstet shkollore, poashtu, botohen në të dyja gjuhët në tekste të veçanta ndërsa tash ka nisë edhe botimi në nji tekst të vetëm i të dyja gjuhëve standarde. Në vendet me popullsi heterogjene vendosin komunat dhe shkollat se cili standard ka m’u përdorë. Kur nji banor i nji standardi gjuhësor shkon me jetu në pjesën ku flitet standardi tjetër ai mëson në atë standard.

Koha Ditore, 19 gusht 2007

UNË SI KALORËS - poezi

1.
Herё unё kalurova,
Herё kali kaluroi mbi mue,
Nё rrugё pёr nё Madrid,
Pёr nё Madrid, pёr nё Madrid,
Deri nё Madrid.

Nё njё kiosk, oh nё nji kiosk
Shitnin hamburgerё,
Shitnin hamburgerё,
Dhe e bleva njё,
Dhe njё e bleva,
Aty ndёrmjet dy riskash,
Pashё Lorkёn e mjerё,
Tё mjerё Lorkёn e pashё,
Qeshej, buzёqeshej i therun nё bajoneta.

Nё hamburger Lorkёn e pashё:
I thashё tungjatjeta!
E mbllaqita fort buzёqeshjen e tij,
Tё tjerat kalit ia dhashё.
Lorkёn e pashё.
I mbёrthyem jo nё kryq, por nё bajoneta.
Dhunohej kudo çdo varg i tij,
(Nga çdo poetuc-salepxhi,
E Ali-Kasap-McDonalld-qoftexhi!)
Nё Madritё ishte terr – s’kishte dritё!

2.
Kali im Ati im paskёsh qenё Piktor,
S’kishte andrru me u ba toreador,
As me u martu me tё Marten,
As me u ethё me t’Enjten,
As me premtu tё Premten,
As me shty tё Shtunen,
As kurrё jo Mё(r)kurrё:
Hanёn nё Diell me e pjekё
Si kulaç nё furrё!

3.
Dёshironte, andrronte, me e pikasё Picasson,
On son, on son, pika, pika, Picasson...
Gjethen e paskёsh zanё njё gjumё,
Dhe kalehtas paskёsh ra nё lumё,
E lumi, ka dashё fati, me qenё e Picassos imagjinatё,
Qё nё njё pёlhurё tё bardhё me ngre shtat.
Im atё, Ati im, Kali im,
Dёgju kishte, o Zot pa djallёzi,
O Djall pa zotёsi,
Se Pikaloshi Pikaman Pikarrosh Picasso,
Qё tё sos me pika, pika e pika si tё Picassos,
Pikturu kishte – kishte pikturu,
Portrete kuajsh – shumё porterete kuajsh,
Dhe dofarё bythё buajsh.

3.
Por, o Zot Pordhaç!
Kur kali im e pa autopor(dh)tretin e vet
Nё Guernikё,
U shkund e u mund e s’mujti me ikё,
E pa autoportretin e klithmёs sё vet...
Im Atё. Ati im.
Kali im.
E pa.
U shkri.
Si loti u ba.
U derdh.
Pikoi si dhembja nё dhembje.
U pёrqafu me tym. Tym u bâ.
U zhduk. Zhdukje u ba.
Kali i Guernikёs mbet mё dёshmu.
Se unё kam pasё Atё.
Se Ati im apo im Atё ka pasё klithje
Dhe asht ba klithje
Prej gverrash
E prej Gverrnikash.

Pikonte pika qё tё sos e Picassos
Pikaste pikёllimin,
Pikonte dhembje,
Pikё, pikё, pikё,
Qё tё sos, tё sos, tё sos
Pika e Picassos.

Pika Picasso dhe pika Gverrnika
Pikasa vetёm gverra. Vetёm Gverrnika.

Agim MORINA

I AS A KNIGHT - poem

I AS A KNIGHT - poem


1.
Once I rode
Once the horse rode me
All the way to Madrid
To Madrid, to Madrid
Up to Morelight.

In a kiosk, oh, in a kiosk
They were selling hamburgers
They were selling hamburgers
And I bought one,
And one I bought,
There between two slices I saw poor Lorca,
Sad Lorca I saw,
Laughing, smiling, butchered with bayonets.

In the hamburger I saw Lorca:
I said: I wish you have long life!
I chewed noisily his smile,
What remained I gave it to my horse
I saw Lorca
Nailed not to the cross but to the bayonets
Every verse of him was being raped
(From every poetaster-salepseller
And Ali-Butcher-Mc-Donald-kebab maker!)
In the Morelight was dark – there were no lights.

2.
My horse, my father had been an Artist
He hasn’t dreamed of becoming a toreador
And not to marry Tuesday,
And not to make love with Thursday,
And not to promise at Friday,
And not to push at Saturday,
And for sure not, never ever at Wednesday
to bake the Moon in the Sun as the cake in the oven!

3.
He was wishing, dreaming to spot Picasso
On son, on son, I spotted, I spotted, Picasso
The leaf fell asleep
And gently fell to the river
And the river, happened to be the fantasy of Picasso
Grown up in a white canvas.
My horse, my father,
Had heard, O God with no evil,
O Devil with no good will,
That the freckled speckled Picasso
Which depletes you from the spots and dots, like Picasso’s spots
Had pictured – pictured had,
The horse’s portraits – many horse’s portraits in canvases
And some buffalo’s assess.

3.
But o my Farter God
When my horse saw his autoportrait
In Guernica
He was shaken and defeated and he could not run away
He saw the autoportrait of his own scream...
My father. Father my.
My horse.
He saw.
He melted.
He became a tear.
He dropped.
He dropped like the pain into the pain.
He embraced the smoke. He became a smoke.
He disappeared. He became the disappearance.
The horse of Guernica remained to witness
That I have had a father
That my father – father my - have had a scream
And he had turned into the scream
From guerras
And from Guernicas

It was dropping the drop of Picasso, that wracks
It was spotting the sadness
It was dotting the pain
The dot, the spot that ruins
The Picasso’s dot, the spot of Guernica
I spotted only the guerras, only Guernicas.

INTELEKTSHTAJNI APO PROFETI I RREMË MODERN

1. Intelektshtajni nuk ësht, qysh mun duket nё shikim tё parё, prodhim i ri. Poende, ësht ma i vjetër edhe se vetë frankeshtajni. Shumë më i vjetër. Intelektshtajni, qysh mun m’u marrë me mend, nё një mёnyrё, ësht e kundërta e intelektualit. Nëse frankeshtajni qe gatu prej copash të dhjeta kufomave duke e marrë herë dorën e dikujt, herë këmbën e tjetrit, intelektshtajni ësht gatu prej dhjeta kufomash mendore, kështu që asnjë fjalë që e nxjerr prej goje s’ësht mendu në kryet e tij ose, edhe nëse ësht mendu në trunin e tij, aj mendim ësht stramastik i shumë copave trunore xhenazesh. 

Intelektshtajni më së miri mun m’u përfshi në atё shprehjen popullore se ësht Vet-i-treqindti, sepse gёzon privilegjin qё nёn rrashtё tё palojё treqind pjesё truri treqind vetash. Dhe mun m’u marrë me mend se çka mun me ndodhё me një gjykim që ësht rezultat i mendimit të treqind vetave tashma tё ndjerё. Dhe ashtu qysh gjestikulacionet e frankenshtajnit janë të pabaraspeshueme e tё pabashkёrenduara, duke qenë arnesë mishi, ashtu edhe mendimet, gjykimet e intelektshtajnit janë të çoroditura, pa lidhje, duke qenë arnesë gjykimesh. Intelektshtajni i arnon vargjet e bisedave të eprorëve të tij, të cilët i ka ndëgju duke pi kafe ose shurup drandofilash nё ndonjё restorant tё shtrejtё apo nё ndonjё takim nё ndonjё bodrum ambasade dhe i trajton ato si tё tijat. Ka pa dikënd me kapuç majuc, apo me vath, apo me mjekёr tё parruar dhe nesёr e sheh intelektshtajnin duke pozu me to.

2. Ndërsa frankeshtajni ësht kriju për me i bë sfidë vdekjes, ësht përpjekje e një shkencëtari që lyp përgjigje për msheftësinë e jetës e të vdekjes, intelektshtajni ësht fryt i përpjekjeve të Mjeshtёrve të caktuar për m’u shërby me të qysh ësht ma së miri për ta, pra, aj e lyp msheftёsinё e suksesit e tё famёs sё shpejtё e tё pamerituar apo ngritjen në karrierë, megjithëse ësht gjysagjel në çdo ndërmarrje. Kështu, ndër treqind copat e trurit të ngjitura për faqe të zezë nën rrashtën e tij, Mjeshtërit ia ngallmojnë pikërisht ato që atyre u duhen në vendin dhe nё kohën e caktuar. Derisa frankeshtajni, i cili, herë mbas here, kur e sheh veten në pasqyrë, kur e sheh veten se në ç’gjendje ka ra, mallkon veten dhe krijuesin e tij, pasi e sheh veten si ma fatkobin në botë, intelektshtajni, lëre që vetë nuk e mendon kurrë këtë, por atij edhe ma shumë i hyn vetja në huj dhe shkrun lavde për Mjeshtrin e tij dhe, fjala vjen, uron ditën kur Basi i tij ka le. Pёr pasojё, aj e ndin veten më të lumturin në rrokulli, ma fatbardhin nё gjithёsi.

3. Nuk duhet shumë mend e me dijtë se intelektshtajni ësht nxirak. Asnjë mendim i tij i radhës nuk e ndjek të maparshmin. Asnjë bindje e tij s’ësht fryt as pasojë e zhvillimit të tij të vazhdueshëm mendor. Veprimet e tij janë zingjir dështimesh. Biografia e tij ësht statistikë maskash. Veçori spikatëse e intelektshtajnit ësht mungesa e tij e ndjenjës për kohën dhe hapësirën sepse kohë-hapёsira e tij ësht kohё-hapёsira e Mjeshtrit tё tij. Duke qenё kёshtu aj flet shatra-patra; thotë 'mirëmbrëma' në mëngjes ose themelon parti për rujtjen e dinozaurëve, ndërsa edhe zogjtë e dijnë se dinozaurët janë zhdukё para miliona vjetësh! Më vonё, pa i ardhё marre hiç, duke kujtu se njerёzit e tjerё hanё bar, thotё publikisht: ata qё themelojnё parti pёr rujtjen e dinozaurёve janё tё çmendur, ahmakё e bij ahmakёsh. Dinozaurёt nuk egzistojnё më! Kёtë e thotё me një mendjemadhёsi tё atillё thu se e ka zbulu kufirin e gjithёsisё. Dhe, natyrisht, e vetmja garё qё çdo i ndershёm doemos del humbёs me intelektshtajnin ësht paftyrёsia. Sepse paftyrёsia e tij s’njeh kufi.

4. Nuk duhet kujtu se intelektshtajni ësht me ka krejt trullan, lolo, leshko e trudalë. Larg kësaj. Aj e din shumë mirë se nuk ësht i zoti që kurrnjë pune m’i dalë matanë. Aj ësht gjysëhoxhë. E gjysëhoxha, qysh thonë, ta prish fenё. E intelektshtajni prish çdo gjë. Sepse aj mendon se ndërton duke prishë. Aj prish edhe atё pak gjësend që sapo ka nisë me e bë, sepse urdhri i ri i Mjeshtërve të vjetër e gjen gjithmonë në gjysë tё punёs duke zbatu urdhrin paraprak. Eprorëve të tij gjithmonё u pёshpёrit kёndimthi: ‘Pooo! Si urdhnoooni!’ ndёrsa vartёsit e tij pёrhera i dёrrmon me rrufe: ‘Jo’-jash. Din kujt dhe kur m’ia lёpi këmbёt. Poende edhe pak pёrmbi këmbё. Dhe din kush pranon m’ia lëpi këmbёt atij. Sepse intelektshtajni e gjen intelektshtajnin si norka norkën, me krrokama, si hijena hijenёn, duke ia nuhatë shurrën.

5. Intelektshtajni ësht mёsu me ndёgju vёmendshёm dhe me mbajtё nё mend vetёm pjesё, fragmente tё gatshme, duke mos ua kёrku as shkakun, as pasojёn. Aj gjithmonё ësht dikund duke bisedu me dikënd. Ndёrsa shfaqet si person i interesuar nё fusha shkencore e akademike. Aj bisedat i shtron gjithmonё duke pyetё provokueshёm ose duke kundёrshtu çfarёdo pohimi pёr me nxjerrё e me ndёgju sa më shumё pёrgjegje. Shpesh, atë qё e ka lexu dje, don me ta thënё me saktёsi dhe don m’u bisedu vetёm rreth asaj çështjeje sepse vetёm aty ndihet i sigurtё. Kur ec, ose kur flet, e mban një vetull më nalt, duke u pёrpjekё qё sё paku me vetull tё varet aty ku s’mun m’u varё me zotёsi intelekti dhe s’don as ftyra e tij m’u dukё simetrike, sepse te aj çdo gjë ësht mbretëri e asimetrisë. Sapo rrin me një politikan mendon se ësht bë politikolog sepse paska arrijtё me i shtru dy pyetje ‘tё vёshtira’ bashkёbiseduesit tё tij, edhe ato tё huazuara prej një kuvendi tjetër. Posa darkon me një ekonomist mendon se mun me regjistru tashma magjistraturёn n’ekonomi sepse nё disa pyetje ekonomisti i i tij s’kishte arrijtё m’u pёrgjegjё qysh ka ndёgju aj prej një ekonomisti tjetёr. Aj ësht i zoti pёr çdo gjë, pos me mendu e me gjyku drejt duke u nisё prej aksiomash tё veta. Shpesh e arsyeton kёtë me faktin se priton me mendu. Dhe kёte nuk e sheh si një mungesё. Pёrkundrazi e çmon si cilёsi tё rrallё. Fjala vjen, arsyetohet aj, a duhet krejt na me ditё me bë televizora apo duhet me i bë do pare e me shku me e ble nё shitore një televizor të gatshёm? Natyrisht, po u bindёm – si aj - se krahasimi qёndron, pohimi i tij duket shumё i logjikshёm.

6. Frankeshtajni e njeh veten pёr ma tё shёmtuemin, ndёrsa intelektshtajni e mban veten si boll tё bukur. Qebesa edhe shumё tё bukur. Dhe sado qё trushartuar, kjo i reflektohet edhe nё jashtёsi dhe doemos ta kujton neandertalin, llojin e zhdukur njerёzor, tё cilit truri s’i punoi qysh duhet dhe u bë arsye pёr zhdukjen e tij. Megjithёse intelektshtajni, duke qenё arnesё, duke pasё zorrёn e Mjeshtrit nё gojё si foshnja nё barkun e s’ëmёs, ka arrijtё me kriju jetё tё pёrkohshme mendore, edhe gjykimet, edhe bindjet e tij rrnojnё aq sa mushkojat – një ditё.

7. Mjeshtërve tё tij intelektshtajni u shёrben verbërisht dhe kёrkon shёrbim edhe ma tё verbёt prej çirakёve tё tij. Duke u naltu nё hierarkinё intelektshtajniane aj mendon se po bëhet ma i mençёm dhe jo ma dinak. Dobёsia e tij janё paret dhe pozitat apo anasjelltas. Gjithmonё keqkuptohet prej rrethit dhe mirёkuptohet prej Mjeshtërve. Virtyt pёr të ësht me mbetё mbi sipёrfaqe me çdo kusht. Qoftё duke e ngulfatё secilin pёrreth pёr me mbetё gjallё, qoftё duke verbu çdokend pёr me pa, qoftё duke i hangёr pёr sё gjalli tё tjerёt pёr mos me vdekё urie. Arsyetohet me pohimin e mjekёve që thënkan se nё luftёn pёr egzistencё s’duhet vepru ma me logjikёn e zakonshme njerёzore.

8. Intelektshtajnёt, si gjeluca tё pёrkohshёm, çdo gjë e kanё tё huaj, pra edhe puplat, edhe zërin, edhe ngrehalucërinё… Zëri i tyre nyjtohet nёpёr kofshё aparatesh më moderne, pra, tingёllon i fortё e gjithpёrfshirёs. Por, fatbardhёsisht, pakkush ua vë veshin. Nё çdo shartesё tё re informative, aj, si halamruk qё ësht, don me e pa veten tё lavduar. Pra, shkrun vazhdimisht nё gazetёn e vet, nё tё cilёn thotё se s’ësht gazetar - mbasi ka dёshtu nё gazetari; e qun veten tjetёrqysh, shpik ndonjë emёr, ndonjë profesion tё ri, sepse i don emёrtimet kuptimet e tё cilave janё tё paqarta, tё mjegullta. E tё tilla janё emёrtimet e huaja, tё reja, ma pak tё njohura. Duke mos e shu krejtёsisht kёnaqёsinё e vetёlavdimeve aj i detyron çirakët e vet, nё gazetёn, nё radion apo nё televizionin e vet, apo nёpёr kafet e qytezave, me e lavdu atë, me komentu ndonjё veprim apo thënie tё tij, duke e ndёrlidhё me ndonjё emёr prej Mjeshtërve. Një emёr i huej dhe emri i tij aty e bëjnё më me peshё, më tё rëndёsishёm. Nё gazetёn e vet i del syreti duke qeshё ngurrueshёm, sikurse kur e djeg supa qё e pin pёrfundi tavolinёs sё Mjeshtёrve tё tij, apo sikurse qeni që krrun bythën për asfalt. Artikullin e tij e stolisin artikujth tё tjerё tё çirakёve tё tij nё tё cilat fryhet pleshti i tij. Vepron me atë thënien: ‘Kush s’e lëvdon veten, ju kalltё shpija!’ Kjo quhet moto e gazetёs sё tij. Artikujt e tij janё, prap, krejt tё paqartё, larg çdo interesimi tё tij qoftё edhe tё pёrkohshёm pёr ndonjë fushё tё caktuar. Shkrun pёr sistemin e ujёsjellёsit, fjala vjen. Ndёrsa një ditё tjetёr pёr strategjinё e aleancave ushtarake botërore. Pra, si i gjithёdijshёm, aj shkrun dhe din çdo gjë. Tamam si diktatorёt, ky ësht diktatorth, i cili don me e bë pronё çdo gjë qё s’u takon Mjeshtërve tё tij. Gjuha e tij ësht pёrplot kundёrshti logjike, si pasojё e treqind copave trunore tё bëra kaçamak nёn rrashtё. Duke u pёrpjekё me thënё atë qё e kanё porositё Mjeshtërit, duke u ndeshё me fakte krejt tё tjera nё njëmendёsi, duke synu sa më nalt e duke mos pasё takat mendor as me lёvizё prej vendi intelektshtajni flet pёrçart. Shkrun si prostitutat qё shkrujnё ditarin duke bë, nё ndёrkohё, seks me një myshteri. Kёshtu dorёshkrimi i del si shkarravinё, fjalёt e togfjalёshat shpesh janё tё hueja e fjalitё dalin pa ndonjё porosi, si pasojё e shkrimjes sё dallgёve epshore, tё gjakimeve karrieriste dhe turreve tё pafrenueshe emocionale. Pёr Mjeshtërit e tij shkrun lëvdata, duke ua rritё morrin pёr gjëra  qё ata kurrё s’i kanё bë, e as s’e kanё pasё në fund të mendjes me i bë, ndёrsa kundër rivalëve të tij, tё cilёt s’ka guxim me i sulmu drejtpёrdrejt, i ndёrsen langojt e vet duke shpifё e duke i nxi nёpёr gazeta.

9. Ka intelektshtajn që ende as vetë s’e din se ësht i tillё, por një ditё, befas, e sheh duke shkru lavdata, veç lavdata pёr njerёz apo grupe njerёzish. E sheh duke ndejtё me një qё tashma ësht i njohur si intelektshtajn. Apo shkrun nё gazetёn e një intelektshtajni. Apo flet nё televizor pёr astrologjinё. Befas e sheh nё një pozitё tё naltё: as meritu s’e ka, as mendu s’e ka se aty ka me qenё ndojherё. Por aj s’e mohon ofertёn. Pare e pozita aj s’mohon kurrё. Paraqitet se din shumё gjuhё, e gjuhёn e vet amnore e njeh pёr faqe tё zezё. Si kamerier dikur ka kёndu nёpёr oda dhe e zen veten pёr këngëtar qё ka shёnu epokё nё historinё e muzikёs ose ka vallёzu nё shkollёn fillore potpuri vallesh të hueja dhe tash mendon se Michael Jacksoni ka çka me mёsu prej tij. Pёrpiqet qё vulgut tё tij m’ia shartu idenё e trimërisё sё tij, sepse dikur vonё merr urdhrin-kёshillё prej Mjeshtrit tё tij se populli tё cilit i pёrket vetё aj e adhuroka trimërinё. Ikjet, qёndrimin e msheftё e tё sigurtё tё tij don me e paraqitё si pёrpjekje tejet tё rrezikshme ku ka mujtё m’e lënё kryet. Krejt kjo vjen ngaqё aj tash duhet m’u shfaqё si trim. Dhe aj bëhet m’u dukё trim. Kryet qё gjithmonё e ka mbajtё pёrpjetё tash pёrpiqet me e çu edhe ma nalt. Natёn bën ngjeshje tё qafёs sepse i shtohen dhembjet duke u pёrpjekё me e çu kryet ma nalt se sa qё qafa biologjikisht ësht ndёrtu me u çu. Në mëqakje të këtilla soji dhe sorollopi i tij nisin me i përngja më shumë gjirafës sesa insanit.

10. Intelektshtajni, duke qenё trushartuar, mendon se din çdo gjë, e, fatkobsisht, din asgjë. Si kompensim pёr kёtё mangёsi tё tij tё dukshme aktrimi bëhet dhunti e lindur e çdo intelektshtajni. Duke aktru shёrbёtorin stёrbesnik, eprorin e rreptё, menalokun e kujdesshёm, palaçon e kalamajve tё Mjeshtёrve, aj e ngop çdo ndjenjё të mungesës e të gjytyrymllëkut qё i shfaqet herё pas here. Sepse çka vetëshkridhet e vetëspikatet më mirë e më qartë, në këtë botë jallinë, sesa marrëzia?

11. E vetmja zotёsi, aftёsi e pamohueshme e intelektshtajnit ësht zotёsia e tij me nёnshkru. Kёtu nuk ia kalon kurrkush. Dhe ndoshta profesioni i vetёm i mirёfilltё i tij ësht kudonёnshkrimtaria e tij. Pseudonim i tij, dhe ndoshta emni-kod te Mjeshtërit e tij, ësht Kudonёnshkruesi. Romane krejtёsisht tё hueja i nёnshkrun me emrin e tij. Nёse ësht dёnu dikush me vdekje, aj e nёnshkrun urdhrin pёr egzekutim, pa e njoftё njeriun dhe pa e dijtё se ç’krim ka bë. Nёse e ftojnё me nёnshkru shpallje lufte apo marrëveshje paqeje aj ësht aty me vu imzanё. Ky virtuoz imzaxhi as s’ka nder, as ftyrё, as moral. Sepse me qitё imzanё e tij aj mendon se ësht morali ma i naltё. Edhe nё popullin, tё cilin aj e nёnçmon dhe e mban pёr gjysёm tё egёr e tё pagdhendur – e n’emёn tё tё cilit aj gjithmonё qet dikund imza – ësht zakon qё kur shkon me folё dikund n’emёr tё, sё paku, një tё dyti, duhesh me e pasё miratimin e atij tё dytit. Por, intelektshtajni ynё, i cili s’e ka miratimin as tё dorёs sё vet tё majtё pёr atё se çka nёnshkrun i djathti, duke e zënё veten pёr më tё mençmin – gjithmonё deri nёn Mjeshtrin e tij - mendon se as dora e majtё e tij, as familja e tij, tё cilёt gjithështu kurrё s’janё paraqitё publikisht se pranojnё atë çka nёnshkrun aj, aq ma pak populli i tij ‘budallё’, nuk janё tё vetёdijshёm pёr Çastin Historik. Por çështja ësht qё, duke i pasё hy vetja nё qejf, intelektshtajni ynё mendon se çdo sekondё qё aj ësht mbi tokё ësht Çast Historik, ndёrsa kur nёnshkrun, nё tё vёrtetё, ësht Stёrçast Historik. Kёshtu qё s’ka çka i duhet atij miratimi i popullit tё tij, i familjes sё tij, qoftё edhe i dorёs sё tij tё majtё pёr çka nёnshkrun dora e tij e djathtё kur aj ësht pёrcaktu prej hyjnisё sё tij – Mjeshtrit – me vu imzanё. Nёnshkrimin e tij e gjeni nё çdo nevojtore tё shkollave, ku aj ka provu m’u shkollu. Nё bankat e amfiteatrave. Nё dyert e zyrave ku ësht punësu si nёpunёs, profesor, inxhinier por e gjithë puna që ka bë me të vërtetë ësht puna si kafexhi i Mjeshtërve. ‘Dy lugë kafe një lugë e gjysë sheqer’ - refreni ma i shpeshtë që kanë ndëgju veshët e tij.

12. Shpesh kudonёnshkrimtaria, poende, ësht edhe zanat sekret familjar, sikurse argjendaria, pushkataria, bozaxhillёku dikur. Dhe trashёgohet, si çdo ndёrduarçmje, brez mbas brezi. Ndёrrohen pushtete, armata, pushtues e çlirues tё tё gjitha llojeve tё demokracive e tё diktaturave tё mundshme, por dora e Kudonёnshkruesit, e Imzaxhisё, ajo e djathta, ësht gjithmonё mbi tavolinё nё këndin e djathtё tё letrёs. I vetmi ushtrim i mёngjesit tё intelektshtajnit tё tillё ësht mbledhja-shtrirja e gishtave tё dorёs sё djathtё, ngritja-ulja me rend e tё pestave, stёrvitja duke mbushё fletё tё tëra me nёnshkrime, natyrisht, me myreqep tё zakonshёm. Aj e ka tё trashёguem doracakun e stёrlashtё qё quhet ‘Joga e Dorёs sё Shejtё’.

13. Duke pasё zanat familjar imzaxhillёkun, kudonёnshkruesit e kanё zhvillu deri nё përsosmëri punёn e prodhimit tё lëngut tё domosdoshёm pёr nёnshkrim – myreqepit. Ashtu qysh vija mashkullore e imzaxhive mёson se qysh nёnshkruhet dhe e stёrvit dorёn e djathtё, vija femrore mёson formulёn e gatimit tё myreqepit. Cilёsia e myreqepit ësht tregues i pedigresё familjare nё punё imzaxhillёku. Ata qё sapo kanё hy nё tarikatin e imzaxhillёkut prodhojnё myreqep qё dobёt qё zbehet apo edhe shlyhet me kalimin e kohёs. Por ata qё kёtë e kanё traditё familjare formulёn e myreqepit jetёgjatё e rujnё nёpёr hajmalia, mshelё me shtatё dryna. Nёnshkrimi i tyre ka shkёlqim tjetёrfare dhe as shlyhet, as e humb shkёlqimin. Letra mbaron e prishet ndёrsa pjesa ku Kudonёnshkruesi ka kudonёnshkru mbetet duke vizёllu si argjendi që vjen duke u shkri. E kёta janё imzaxhi profesionistё. Ata jetojnё prej punёs qё quhet Kudonёnshkrimtari.

14. Por, si çdo profesion e zotёsi nё kёtё botё jallane, edhe kudonёnshkrimtaria ka hierarki. Janё kasta e naltё, kasta e mesme dhe kasta e ulёt e gjithkund-imzaxhive. Pёr me mujtё m’u pranu nё atё më tё ultёn kastё, vetja e caktuar duhet me dijtё se qysh lahen këmbёt e hueja e qysh u pihet uji. Natyrisht, pёr një punё tё tillё duhet me e pasё lukthin e fortё. Nё fillim, duke pi ujin prej thembrave tё çara e tё zezave tё thojve, e ndytёsive tё nejeve, e puçrrave me qelb prej sheqerit të tepërt, rishtarёve u trubullohet lukthi. Vjellin netë tё tana dhe gati sa nuk i qesin zorrёt jashtё. Masandej dalngadalё nisin dhe e tretin gjithnjë e ma mirё. Sepse nisin e i lajnё më shpesh këmbёt e Mjeshtërve tё tyre dhe, për pasojë, nisin e pinё ujё më tё pastёr. Edhe lukthi, qebesa, shkon duke u mёsu. E, kёshtu, ata bëhen anёtarё tё plotё tё rishtarёve. Nё fazёn e dytё nisin m’u mёsu se qysh lёpihen kёpucët, pёr me vizёllu nё kambёt e Mjeshtërve qysh ësht më sё miri. Lёpijnё lloçin, fijet e baglave tё ngjituna pёr shuallin e takat e këpucëve, e shkojnё kёshtu duke lёpi çdo gjë si langoi ashtin e hedhur nё baltё. Lёpijnё lugё, enё, sahana, tepsia, piruj, llulla, rrypa, faculeta tё pёrqyrravta, brekё, çorape, kapuça tё Mjeshtёrve. Dhe marrja e diplomёs pёr kastёn e dytё varet se sa tё suksesshёm kanё qenё gjatё lёpimjeve tё mëparme. Nё kastёn e tretё janё ata, aristokracia e kudonёnshkruesve, me traditё tё lashtё familjare nё punё nёnshkrimesh, me gjuhё tё stёrvitur tё lёpimjeve, me hundёn pёrpjetё tё dinjitetit tё horrit dhe me faqen qё nuk skuqet kurrё tё llaskucit. Ata kanё nё shtёpitё e tyre trofe e diploma qё kanё marrё prej Mjeshtёrve gjysh e stёrgjysh. Janё kastё dhe martohen veç mbrenda kaste pёr mos me humbё shumё cilёsi si: msheftёsitё e stёrvitjeve tё dorёs sё djathtё, formulёn e pёrbërjes kimike tё myreqepit, stёrvitje e muskujve tё gjuhёs pёr lёpimje rrotullake, tё djathtamajtshme e poshtёpёrpjetshme.

15. Ësht një strip, që ka pasё pёr personazh një njeri i cili bëhet i padukshёm. Por, pёr me mujtё m’e kallxu pamunisht se ku ësht, autori i stripit e paraqet heroin e tij se si e vesh një dorashkë nё dorёn e djathtё ashtu qё lexuesi me mujtё me ndjekё se ku ësht personazhi i tij kryesor. Kёshtu, prej trupit të tij, na e shohim vetёm dorёn e djathtё se si shetitet poshtё e pёrpjetё. Tё kёtillё janё edhe Kudonёnshkruesit: tё padukshёm kur duhet tё duken nё punё tё vёrteta dhe tё dukshёm vetёm atёherё - me dorёn e tyre tё djathtё – kur duhet me nёnshkru dikund diçka. Edhe atёherё kur mendojmё se tashmë janё zhdukё, nёse dojmë me i pa, veç duhet me nxjerrё një letёr tё bardhё e me thënё: ‘Na duhet një nёnshkrim!’ dhe ata na shfaqen pёrnjёherë ashtu qysh shfaqet divi kur fёrkohet llamba e Aladinit, por pёr intelektshtajnin mjafton m’e fёrku prapanicёn e magaricёs.

16. Intelektshtajnёt kanё zotёsi tё pakrahasueshme shndërrimi. Sepse, si qoftёlargu, ata shumё lehtё trupzohen e shfaqen si dhelpra besnike, si ujq tё mёshirshёm, si gra virgjёnesha, si trima tё hallvёs, si zotni tё palagaçave, si komunistë besnikё, si ballistë tё pёrbetuar, si myslimanё tё fortё, si tё krishterё tё devotshёm. Ngjyra, pёrkatёsia e tyre, botёkuptimi, bindjet dhe çdo gjë tjetёr varen prej asaj cope tё shejtё letre dhe sidomos këndi i i poshtёm i djathtё ku duhet me nёnshkru. Nёse duhet me nёnshkru ndёrmjet palёve komunistё, intelektshtajni skuqet si prapanica e rrahun e majmunit, veç me u kallxu sa ësht i pёrkushtuar nё punё ideologjie e besnikie. Shan me çka t’i vjen nё gojё fetё, e nalton Mjeshtrin ateist si nё poezi, ështu edhe nё tregime e romane. Profetёt i qun kryerrenca. Tё shejtit lugatё tё pёrparimit njerёzor. Tё nesёrmen, kur vlera e nёnshkrimeve komuniste ka mbaru, e sheh krahaqafas me një prift se si betohet nё kryet e papёs e nё gjakun e Krishtit apo e sheh me tespihë nё dorё para xhamisё se si me hoxhёn bën muhabet rreth sharteve tё turknisё. Betohet se e lexon Kuranin nё origjinal, megjithёse tanё jetёn i ka quejtё arabёt popull tё egёr dhe gjuhёn e alfabetin e tyre krrokama e gjurma laraskash. As s’ësht çudi kur e shohim se si shkrun parathënie apologjike pёr poezitё e ndonjë udhëheqësi tё cilin deri dje e ka qujtё derr. Komunizmin e quen verbëri e marri. I mallkon tё gjithё ata qё kanё qenё komunistë, duke u bë se po çuditet se qysh ka mujtё dikush me besu nё një botёkuptim tё tillё qё s’ka ditё çka ësht mёshira, duke harru se vetё ësht plakё e, qebesa, i ka plakё edhe tё tjerёt, duke propagu madhёshtinё e komunizmit. Jep intervista tё gjata duke shitё mend pёr moralin, pёr atdhetarinё, pёr ndershmёrinё, pёr burrninё, pёr artin, pёr estetikёn. Gjuha e tij ka lёpi turlifarё prapanicash dhe me folё fjalё me tё cilat e zhyt veten nё gjiriz nuk ësht punё e rëndё pёr të. Duke u plakё, mbasi ka tradhtu, ka propagu, ka shpifё, ka akuzu e ka dёshmu rrejshёm, mbasi ka marrё nё qafё dhjeta e qinda fate njerёzore, qoftё fizikisht duke i rrasё nёpёr burgje, qoftё psikikisht duke propagu baglat pёr hoje bletash, intelektshtajnin e gjejmё jo rrallё tё kthyem nё besimtar tё devotshёm, i cili predikon mёshirёn – e vetё kurrё s’ka dijtё çka ësht mёshira, qoftё burrninё – pa u dёshmu kurrnjёherё nё jetё si i tillё. E, çka ësht fund i kusisё, aj mban ders edhe pёr ndershmëninё, ndёrsa tanё jeta e tij ka qenё kolekcionim shnderimesh dhe abetare poshtёrsish. E gjejmё nё kishё, nё xhami, nё teqe, kokёulun e serioz si maçorr, duke gёrhatё lutjet e rikujtuara tё gjyshes sё vet tё ndjerë. Nё çdo bisedё tё mundshme, aty kah fundi, s’e harron emrin e zotit. E pёrmend me ngashёrim. Por zot i intelektshtajnit mun me qenё vetёm një dreq ma djall se dreqi, një dreq me brina, një zotshtajn.

17. Intelektshtajni, pёr shkak se e ka shpirtin sa syni i pleshtit, ësht inatçor dhe s’din çka ësht pendesa. S’din çka ësht me kёrku falje para shokёve, kolegёve apo vartёsve tё tij, para popullit tё tij, pёr gabimet e dёshtimet me tё cilat i ka marrё nё qafё; ësht nё gjendje edhe botёs m’ia shti flakёn vetёm mos me thënё: ‘Mё falni se paskam gabu!’ duke e kuptu kёte si poshtnim e jo si një virtyt e cilёsi njerёzore, sepse nuk ka bishё qё din çka ësht pendesa. Vetёm Mjeshtёrve tё tij, edhe kur gabon, edhe kur s’gabon, u thotё vazhdimisht: ‘Mё falni mue fatkobin se kam gabu! Mё falni mue gjynahqarin! Falmëni! Mё falni! Falmëni!…’

18. Intelektshtajnin e gjejmё duke ndёrru vazhdimisht profesionet. Sepse aj mendon se me aq lehtёsi qё ndёrrohen fytyrat, mujnё me u ndёrru edhe profesionet. Duke e dijtё veten si tё pakurrizor, aj mendon se mun m’u pёrbiru nё çdo profesion. Sot ësht valltar nё ndonjё kafe-bordel, nesёr e shohim duke shitё mend nё ndonjё gazetё lokale pёr mёnyrёn dhe stilet e tё shkruarit. Pasnesёr aj ësht duke mbajtё kurs rrobaqepёsie apo letёrsie megjithёse as s’din ku vihet as pikë, as presje. Natyrisht, duke qenё nё shёrbim tё Mjeshtёrve, intelektshtajni e mёson shumё shpejt gjuhёn e Mjeshtёrve tё vet. Ua lexon shpejt e drejt lëvizjet e muskujve të fytyrës dhe ata as që duhen me u lodhë me folë. Dhe sa më shpesh qё ndёrrohen Ustallarёt aq më shumё gjuhё aj i zotëron dhe, si pasojë, aq më shumё e harron gjuhёn e vet amtare. Kёshtu aj bëhet poliglot dhe poliglotizmi ësht një veçori jo pak e randёsishme e intelektshtajnit. Fjala vjen, gjyshin e tij e gjejmё se e pakёsh zotëru pёr bukuri osmanishten e turqishten, arabishten e persishten, dhe kurrё s’e paskёsh lёshu prej goje shprehjen ‘lepe-pekej’ ndaj Ustallarёve tё tij. Por koha që e ngranka edhe kështёn, e paska shkri edhe Perandorinё e lavdishme Osmane, dhe intelektshtajnit tonё i paskёshin mbetё vetёm reliket e saja: sahati me qystek i gjyshit tё tij, festja e kuqe, syretat e zverdhur tё imamёve, disa fletё tё pakuptueshme tё shkruara nё alfabetin arab e me korniza tё praruara tё cilat gati një shekull qenkёshin shtresu me pluhun nё tavan. Pastaj gjyshi i tij, kah fundi i jetёs, e gjejmё se u paskёsh detyru me e mёsu serbishten dhe alfabetin e vёshtirё cirilik, se iu paskёsh dashё me kudonёnshkru sa herё qё e paskёshin thirrё vojvodat dhe naçallnikёt. I ati i tij paskёsh mёsu shumё gjëra  prej gjyshit por paskёshin ndёrru kohët dhe paskёshin ardhё tё tjera zemane e tё tjera hyqymete, por zanatit tё kudonёnshkrimtarisё jo vetёm nuk i paskёsh ra vlera, por qenkёsh bë edhe ma i çmueshёm. Baba-intelektshtajn paskёsh nisё me mёsu se si nёnshkruhet nё alfabetin cirilik apo alfabetin grek, por tash qysh duhej me u bë kjo para komisarёsh, nё zyre kryespiunash tё shёrbimeve sekrete ushtarake e tё sigurimeve shtetnore. Edhe kёtë baba-intelektshtajn e paskёsh kry me sukses. Pushkatimet, arrestimet, masakrimet, burgosjet paskan shku duke u shtu e bashkё me to edhe nёnshkrimet shkёlqimplota. 

Baba-intelektshtajn dalngadalё, qysh duke qenё kёlysh, e paskёsh mёsu se qysh duhet m’u bë langue besnik i gjuetarёve tё fortё, tё cilёt dijnё me e vra popullin e tij. Dhe e ka mёsu mirё sepse qysh nё shkollё intelektshtajni jonë paska nisё me zbulu ‘armiq tё kombit’ dhe ‘armiq tё gjuetarёve komisarё’ armiq tё Mjeshtёrve. Kёshtu u paskёsh rritё dhe paskёsh mёsu kudonёnshkrimtarinё, imzaxhillёkun dalngadalё, me shumё mund e djersё por, nё fund, me shumё sukses. Kёshtu sa pёr cilёsinё e nёnshkrimit, bukurinё artistike, lakeluket dhe holletrashat e pendёs s’mun i gjindet behane. Edhe sot e kёsaj dite intelektshtajni ynё nёshkrun pёr m’ia pasё lakmi, qoftë për me falë tokë, qoftë për me falë det.

19. Intelektshtajni, prandej, ësht komponimi ma i karabythёt i mendjes njerёzore. Suksesi ma spektakular i projekteve tё Mjeshtёrve planetarё sot. Aj ësht golem, i patrajtё, si jashtëqitje e barqitjes: aty ku derdhet e merr atё formё, patjetër, duke kundërmu ujë kambësh dhe myreqep të patretun mirë. Edhe me u derdhë gjithkund nuk guxon, por vazhdon me rrjedhёn duke i nuhatё gjurmat e Mjeshtёrve  tё mundshёm në të ardhshmen.

20. Duke e pasё tё vetmin profesion kudonёnshkrimtarinё dikush ka me u dvetё athu qysh rrnon intelektshtajni? Kah merr pare pёr jetesё? Nё tё vёrtetё, aj as nuk din çka ësht parja, sepse qysh edhe gjyshi i tij ka harru kuptimin e asaj letre pёr tё cilёn njerёzia rroposen tërё jetёn e gjatё. Kjo nuk ësht çudi, sepse pёr paren e intelektshtajnёve kujdesen Mjeshtërit. Krejt çka u duhet me bë ata ësht, natyrisht, vetёm me kudonёnshkru dhe me gjithçkanënshkru. Dhe, si me shkop magjik, gjërat shfaqen sa çel e mshel sytё. Nuk ka rëndёsi se sa projekte dёshtojnё, se sa parja shkon huq, sepse intelektshtajni ynё e din se kjo s’çon peshё: një nёnshkrim i tij ripёrtёrin çdo gjë dhe se taphanja e Mjeshtrit punon pajada. Çdo gjë prej tij ësht larg vetёm një imza, një nënshkrim. Duke e pa se me nёnshkru s’qenka punё e kotё gjindja me primje intelektshtajniane hidhen me mёsu sa më shpejt pehlivanllёkun e tё nёnshkruarit. Por, tё shkretёt, as nuk e dinё formulёn e msheftё tё gatimit tё myreqepit, as nuk dijnё ku janё dyert e mёdha tё Mjeshtёrve tё Taphanes. Dhe, kёto dy fakte i lënё me gishta nё gojё tё gjithё ata entuziastë dhe imzaxhi potencialё.

Agim MORINA 

I FEAR FOR FREEDOM - poem

I'm afraid freedom will come one day:

And I will not know her,

I will not notice her.

She will sit next to me in the bus,

Get off in some distant land,

And I will be told:

‘There goes freedom! Didn’t you recognise her?”

Freedom will come, like my father's death,

That I could never believe...

I fear freedom will come very bright,

I fear freedom will come quiet, very quiet,

I fear I will die

While she is in the hall taking off her shoes

I fear freedom is a beauty

I will never make love to,

I fear freedom, poor freedom,

will come, and I’ll have her in my hands,

but I will lose her like the most loved photograph,

I fear freedom will fail to stop, rushing by,

the train driver will fall asleep,

Or she will not see me, like the sailor

missing the shipwrecked in the sea,

I fear I’ll say to her: "Get lost you dirty witch!”

Or "My dear, where have you been until now?"

How could you come to Kosova this late?”

I fear she will miss her plane,

terrorists will kidnap her,

Or she will lose her ticket.

Something unexpected will happen.

An Irish dancer will try to teach her to dance in Dublin.

Some Italian will take her to Rome,

Or some escimo will freeze her under igloo

Trying to make her to smile giving her a smoked fish.

I fear I’ll be very happy.

Too happy. When I see her come.

And I will be very sad when I realise she won't come.

I might get run over by some fast train,

While confused and delighted I greet freedom,

I fear the building will collapse,

while under its shadow, with a little flag in my hand, I wait for freedom to pass by.

Both God and Devil I will thank,

One day when I've seen freedom.

I fear someone will hand freedom to me,

And I will be polite and not take it,

Or, I fear, I’ll take it, just to be polite.

I fear it will be cold,

And freedom may freeze on the road,

or it will be too hot

And she will die of a stroke or thirst

(I haven’t got good neighbours who would help her).

I fear freedom may eat an apple

and it will get stuck in her throat...

Or may fall from a bicycle,

On a Sunday

When the ambulance drivers will be off duty...

I fear freedom will have a faulty passport,

with a stamp from Qafëthana or expired!

I fear I might eat freedom in some sweet shop

Or swallow it like a kebab,

Never knowing what I have eaten.

I'm afraid that freedom might pop,

in some kid’s balloon,

where she has suddenly fallen asleep.

I fear freedom might be caged

in some Zoo, as a rare species,

Very rare.

I fear freedom will come disguised as a rabbit

To amuse the children,

And some hunter will fire at her, before I get to say

(just like in the movies): “Don’t shoot!”

I fear freedom might be a bear

some gypsy is pulling by the nose

Making her dance from village to village;

I fear freedom is a nail,

some villager has nailed into some beam

and now is going rusty from sadness.

I fear freedom might phone me,

while shaving and whistling in the bathroom,

I will not hear the phone ring.

Or she will knock on my door,

and I’ll be with my friends in some cafe,

Discussing peppers I never eat.

That’s why I fear when I leave my flat

I fear when I’m in my flat,

I fear while walking or eating.

I wonder if she has lost the address or the phone number

to some pickpocket who had no idea whom he was robbing

And what.

I fear I might go blind or deaf,

I fear I might get sick, die,

Since I could not give slavery its due,

I want to welcome freedom with everything: ready as a broom.

Smiling. Combed. Neat. Perfumed.

When I go out, I look at people carefully,

I say, I might see freedom amongst them,

or its herald.

I look carefully at the loaded donkeys,

the wandering dogs.

The river waves

And the train timetables.

I explore the beehives and cuckoos' eggs

I open my mailbox every day,

And scratch behind my house.

I follow the caw and the birds flying

Everything could happen

That’s way I fear from everything

I wonder if tired

Sick or thirsty,

She is somewhere

Waiting for me.

Agim MORINA